یادها

#شرقی_غربی اولین حزب دست راستی، هم نام، هـم ساختار تشکیلاتی و هم بخشی از برنامه خود را مستقیماً از رقیب دست چپی سوسیال دموکراتیک خود اخذ کرد. جناح محافظه کار مجلس دوم که خود را اجتماعیون اعتدالیون مینامیدند، قسمت اول نام خود را از حزب دموکرات گرفته، اما بخش دموکرات (عامیون) آن را حذف کردند و «میانه رو» شدند تا با قداست مالکیت و سلسله مراتب طبقاتی - جنسیتی همخوانی داشته باشند. در خلال دهه بی ثبات پس از ۱۲۹۰، نه اجتماعیون عاميون و نه اجتماعیون اعتدالیون هیچ یــک فرصت ایجاد پایگاهی توده ای یا پیشبرد یک برنامه ملت سازی مشخص را نیافتند. حزب اجتماعيون اعتدالیون عمدتاً با توسل به اسلام به جای ملی گرایی، با ایدئولوژی منسجم تر حزب دموکرات مخالفت می کردند. دموکرات هـا هـم کـاملاً ملی گرا نبودند. آنان در حقیقت الگوی بین المللی دموکراسی اجتماعی اروپایی را در شرایط ایران به کار میبردند. برنامه حزب دموکرات مدعی بود که ایران به سبب روابط در حال گسترش آن با جهان خارج، ناچار بود توسط نیروهای مدرنیته و سرمایه داری دگرگون شود. دنباله روی این حزب از الگوهای جهانی در این مباحثه حزبی منعکس بود که آیا سوسیالیستهای ایرانی ناچارند در چارچوب دموکراتیک بورژوایی عمل کنند یا یک برنامه سوسیالیستی را به پیش برند؟ شرکت کنندگان در این بحث برای داوری در این باره با مراجع مارکسیستی اروپا یعنی کارل کائوتسکی آلمانی و گریگوری پلخانف روسی نامه نگاری کردند. نهایتاً حزب دموکرات تصمیم به گذاری بورژوا دموکراتیک گرفت، پیشنهادی که (به ویژه با توجه به واکنش محافظه کارانه ای که ایجاد کرد) هنوز انقلابی محسوب میشد.

۲۹ بهمن ۱۳۵۶/ روزنامه کیهان: یک میلیون تقاضا برای خرید کتاب "به سوی تمدن بزرگ" -نوشته شاه- رسید 🔗 بهمن هدایتی (@HedayatiBahman)

#مارتین وقتی اخبار مربوط به سوء قصد به جان شاه به شیراز رسید، با واکنش های متفاوتی مواجه شد. برخی ها میگفتند حیف که شاه کشته نشد، ولی برخی دیگر - به خصوص تجار - نظرشان این بود که از دست رفتن شاه به ازدیاد آشوب و بی نظمی در سرتاسر کشور منجر خواهد شد. در اسفند ١٢٨۶ قوام الملک با شلیک تیری در باغش کشته شد. قاتل سعی کرد خودش را هم بکشد. وی در حالی که هنوز زنده بود در سردابه ای زندانی شد و مدت کوتاهی بعد درگذشت. اسمش نعمت الله بود و به تازگی سورچی معتمددیوان شده بود. معتمد دیوان دستگیر و در قصر والی زندانی شد، البته بیشتر به خاطر حفظ جانش. در مراسم تشییع جنازه ی قوام، سالار السلطان نیز مورد اصابت یک گلوله قرار گرفت و سید محمدباقر از (برجسته ترین مجتهدان شیراز) به شدت زخمی شد و در همان شب درگذشت. معین الاسلام همانجا شلیک کننده تیر شناخته و توسط تفنگچی های قوام کشته شد. گراهام (کنسول انگلیس) گزارش داد که والی شیراز فقط چهارصد نفر پیاده مسلح به درد نخور دارد، بنابراین وابسته به قوامیها و رؤسای ایلات است. وی تقاضا کرد که فوراً نیروهایی از اصفهان عازم شیراز شوند. شیراز در طغیان و آشوب فرو رفت. پسران قوام از ترس جانشان تصمیم به ترک فوری ایران گرفتند و از انگلیس تقاضای کمک کردند. والی نمی دانست که در غیاب آنها چگونه میتواند فارس را تحت کنترل درآورد، از این رو مانع رفتن آنها شد. دوره ای که گراهام از آن به عنوان «دوره ی ترور» یاد میکند ادامه یافت و نامه های تهدید آمیزی برای اشخاص مهم از جمله میرزا ابراهیم مجتهد اعلم و بسیاری از تجار ارسال شد. در مراسم تشییع جنازه ی سید محمد باقر تظاهراتی علیه قوامیها برپا شد که در آن بچه مدرسه ای ها در حالی که قرآن بر سر داشتند در خیابانهای شهر رژه رفتند؛ جمعیتی دو هزار نفره نیز آنها را همراهی میکرد. تا به امروز به طور قطع معلوم نشده است که چه کسی در پس پرده تیراندازی به قوام الملک بود، زیرا وی دشمنان شخصی و سیاسی زیادی در تمام سطوح جامعه داشت. البته کشتن قوام می توانست کار نعمت الله به تنهایی باشد که از طبقه ی فرودست جامعه بود که بسیاری از آنها قوام را ستمگری فاسد می دانستند. امکان دارد که معتمد دیوان در این قتل دخیل بوده باشد، اما وی از خطر دستگیر شدن مظنون احتمالی در این جنایت آگاه بود. بدیل دیگر این بود که قتل به امین السلطان و جریان سوء قصد به جان محمدعلی شاه و نیز حضور عناصری الهام گرفته از آنارشیستهای روسی در شیراز نسبت داده شود، که پخش شب نامه هایی با مضامین رادیکال نشان از آن داشت. این رویداد نشان از روند تازه ای از خشونت داشت. بی نظمی فزاینده، نا امنی جاده ها، دزدی در شهرها و این حقیقت که تجارت رو به رکود نهاده بود، روند دراز مدتی را پدید آورد که قتل مذکور بخشی از آن بود. انگلیسی ها در بهار ١٢٨٧ شروع به تغییر سیاست خود کردند، که دلیلش روند مذکور بود که امنیت تجارت را به خطر می انداخت و بر منافع آنها تأثیر میگذاشت. قتل معین الاسلام با بهت و ناباوری در نجف روبه رو شد. تلگرامی از سوی سه مجتهد طرفدار مشروطه یعنی آخوند خراسانی، عبدالله مازندرانی و حاج میرزا حسین بن خلیل خطاب به  «همه ی اعضای انجمن شریعت اسلامی» صادر شد، که به نظر میرسد منظورشان همه ی انجمن ها و جمعیت ها گوناگون در شهرها مختلف باشد. در ایـن تـلگرام قـتـل معین الاسلام  «رویدادی ننگین» توصیف شد که حد نهایت ظلم و ستم حامیان خودکامگی (منظور حکومت استبدادی و احتمالاً اشاره ای به قوامی هاست) در قتل «علما و خاندان پیامبر» را نشان میدهد. تلگرام با این اخطار به پایان میرسد که اگر شاه در برقراری نظم با ناکامی روبه رو شود و نتواند مسئولیتهایش را ایفا کند، کار اسلام تمام است. در این تلگرام حمایت چندانی از سوی سه مجتهد در باب مشروطیت به چشم نمی خورد، زیرا دغدغه ی آنها همواره سرنوشت اسلام بود که به نظرشان به مسئله ی نظم شایسته، بستگی داشت.

خاطرات هاشمی ٢۴ تیر ۶٠ عصر جلسه‌ شورای‌ مرکزی‌ حزب‌ جمهوری‌ در دفتر من‌ تشکیل‌ شد. درباره‌ کیفیت‌ عملکردها و آقایان‌ دکتر شیبانی‌، پرورش‌ و عسکراولادی‌ که‌ احتیاطا خود را کاندیدای‌ ریاست‌ جمهوری‌ کرده‌اند، بحث‌ کردیم‌. برای‌ انتخابات‌، وضع‌ خوبی‌ پیش‌ نیامده‌. آقای‌ رجائی‌ رقیب‌ جدی‌ ندارد و اینها همگی‌ از یک‌ گروهند و نمی‌شود رقابت‌ جدی‌ داشته‌ باشند. به‌ دفتر امام‌ تلفن‌ زدم‌ و قرار گذاشتم‌ فردا با ایشان‌ ملاقات‌ کنم‌ و در این‌ باره‌ و کارهای‌ دیگر مشورت‌ کنم‌. شب‌ دکتر [حبیب‌الله‌] پیمان‌ به‌ منزل‌ آمد و برای‌ توضیح‌ موضع‌ خودش‌، خیلی‌ صحبت‌ کرد و طرفداری‌ از انقلاب‌ نشان‌ می‌داد و آماده‌ همکاری‌ و گله‌ از بی‌ اعتنائی‌ ما داشت‌. من‌ هم‌ خوب‌ روشن‌ کردم‌ که‌ موضع‌گیری‌ خود ایشان‌ در گذشته‌، این‌ وضع‌ را به‌ وجود آورده‌.

#بوگی بوگارت که در نقشهای رمانتیک چندان تجربه ای نداشت، با دیگران دربارهٔ چگونگی بازی در کازابلانکا مشورت کرد. دوستش مل بیکر، به او گفت: «تو در برابر یک ستاره بزرگ بازی میکنی. بی حرکت بایست و بگذار او بیاید طرف تو. مایک [کورتیز، کارگران] احتمالاً متوجه نمی شود و اگر برگمن گله کرد، به اش بگو در فیلمنامه تو شخصیتی هستی که چیزی داری که او میخواهد، پس مجبور است بیاید طرفت.» کاری که پدرم کرد مؤثر واقع شد. کازابلانکا پدرم را بدل به نماد جذابیت مردانه کرد. ولی خودش می گفت: کاری نکردم. وقتی دوربین به طرف صورت برگمن برود و او به آدم بگوید دوستش دارد، هر کس که باشد رمانتیک به نظر میرسد. https://m.youtube.com/watch?v=buRR_o85qhQ

#نظامیان تمرکزِ منابعِ قدرت و استقرار دولت مطلقه، با سرکوب مخالفین سیاسی، به حاشیه راندن نیروهای مشروطه خواه، میانه رو و منتقدین همراه بود. این فرایند موجب مسدود شدن مجاری مشارکت و رقابت، بی اعتباری راه و روشهای مسالمت آمیز، رویگردانی از اصلاح و دگرگونی تدریجی، و اقبال به تحول خشونت بار و انقلاب شد. از نیمه دهه ١٣٤٠ فضای دو قطبی و آشتی ناپذیری بر سیاست ایران سایه افکند و هر چه گذشت «سازش» مذموم تر و به تبع آن سیاست ورزی کم رنگ تر شد. شاه مستغنی از حمایت گروههای اجتماعی و سیاسی و بی توجه به خواسته های آنان، سر به آستانه دروازه های تمدن بزرگ می سایید و مخالفین با تحقیر و بی اعتنایی به دستاوردهای دولت وی، خوفناک و ناامید از او، وعده هایش را فریب می پنداشتند. سرانجامْ توسعه ناموزون؛ بحران و توسعه نیافتگی سیاسی؛ انقلاب آفرید. در یک سوی این رزمگاه، رژیم پهلوی بود و نیروهای مسلح و در سوی دیگر انقلابیون و توده ها. انقلابیون به بسیج توده ها و حمایت آنان متکی بودند اما شاه - به تاوان بی اعتنایی به نهادسازی سیاسی - چاره ای جز اتکا به نیروهای مسلح و ارتش نداشت. عزم، اراده و سازمانِ اِعمالِ آن، از شروط کامیابی در این رزم بود.

#شرقی_غربی نخستین سازمان سیاسی مدرن ایران حزب دموکرات (عامیون) بود که به مثابه نماینده پارلمانی شبکه ای از گروههای سوسیال دموکرات زیرزمینی که از سال ۱۲۸۴ به بعد از باکو به چند شهر شمال ایران گسترش یافته بودند، فعالیت داشت. برنامه سیاسی و ترکیب سازمانی مدرن حزب دموکرات آن را تبدیل به الگوی احزاب سیاسی ایران قرن بیستم (چه چپگرا و چه راست گرا) کرد. برنامه حزب، خواست حق رأی عمومی، حقوق شهروندی برابر همگان (علیرغم جنسیت و مذهب) جدایی قدرتهای مذهبی و سیاسی، نظام وظیفه عمومی، مالیات بر درآمد، اصلاحات ارضی، قوانین حمایت از کارگران، نظام آموزشی همگانی اجباری، آزادی بیان، مطبوعات و انجمنها و ملی کردن جنگلها، مراتع و معادن بود. ایــن خواستها، که برنامه محوری احزاب سوسیالیست و دموکراتیک ایران را تعریف می کردند، بعضاً در انقلاب سفید رژیم پهلوی الگوبرداری شدند و در انگیزش جناحهای عوام گرا و چپگرا (هم مذهبی و هم عرفی) در خلال انقلاب ۱۳۵۷ نیز ادامه یافتند. برنامه حزب دموکرات تعهد به «مدرنیته» (تجدد) را که به سبک و سیاق اروپامحوری به نحوی تکاملی تعریف می شد، نیز در بر می گرفت: قرن بیستم برای شرق همانست که قرن هفدهم برای ممالک غربیه بود، یعنی دوره تجددیت و زمانی که طی آن آسیا - که قسم اعظم بشریت را تشکیل میدهد - به جنبش و هیجان آمده و فئودالیسم مستأصل در اینجا دوره خود را به قوه جدیدی واگذار نموده، به مهاجمات خانه برانداز کاپیتالیسم دارد تسلیم می شود. ایران نیز که در عائله بشریت یک اولاد قدیم است، ممکن نیست که به این تبدیلات ضروریه که از آثار تکامل است محکوم نباشد و بتواند روی بنای پوسیده استبداد مطلق و اساس از کار افتاده فئودالیسم قائم باشد. ناگزیر از تجدد بوده [است].

بخشی از خاطرات جعفر شبیری زنجانی (برادر سید موسی) که حضور اخیرش در میان سران نظام خبرساز شده است: تابستان سال ۱۳۳۵ به مشهد رفتیم که در آن‌جا آقای عبدخدایی واسطه بین دوستی ما با رهبر معظم انقلاب شد. فعالیت‌های مشترکمان را از همان سال شروع کردیم. آن ایام، نواب صفوی تازه شهید شده بود و در مشهد می‌خواستند سینماها را در ماه محرم تعطیل نکنند. قبل از آن محرم و صفر و ماه رمضان و شب‌های شهادت ائمه، تمام سینماها تعطیل می‌شد؛ یعنی شب شهادت هر یک از ائمه (ع) کافی بود که یکی از فداییان اسلام مشهد تلفن می‌کرد به سینما و این موضوع را اطلاع می‌داد و آن‌ها ترتیب اثر می‌دادند، ولی بعد از شهادت نواب دیگر این قدرت فداییان از بین رفت. آن سال می‌خواستند سینماها را باز کنند که فعالیت‌های ما باعث شد تا هفده محرم تعطیل کنند، اما از هفدهم به بعد دیگر فهمیدند ما چند نفر بیشتر نیستیم. استاندار خراسان در ابتدا وحشت می‌کرد و خیال می‌کرد ما چندهزار نفر جمعیت جدی و آماده‌ایم. به هر حال از همان زمان آشنایی ما با آقا و فعالیت مشترکمان شروع شد. mshrgh.ir/1623283

#مارتین انجمن اسلامی در بطن آشوبهای شیراز بود. این انجمن با هویت اسلامی خود اعتماد به نفس بیشتری پیدا میکرد، و نسبت به خارجی ها برخورد خصمانه تری داشت. وقتی پولی برای قربانیان سیل از سوی خارجیان جمع آوری و تسلیم انجمن اسلامی شد، انجمن از قبول آن خودداری کرد و گفت که «جامعه ی اسلامی شیراز احتیاجی به اعانه اروپایی ها ندارد». جای تعجب نیست که سیل زدگان خشمگین شدند. پس پول نهایتاً پذیرفته شد و یک رسید لفظی با ذکر جزئیات فراوان در ازای آن داده شد. احساسات ضداروپایی نیز در شیراز رو به افزایش گذاشت و به پارسیها (زرتشتیان) و نیز یهودیان (به خصوص پس از ورود سید لاری به شیراز) سرایت کرد. انجمن های جدیدی نیز تشکیل شد از جمله انجمن تعصب توسط کارکنان اداری محلی، انجمن انصار به سرپرستی حاج علی آقا، و انجمنهای دیگر شامل انجمن شاهزاده های قاجاری، و انجمن سادات و انجمن عسکری (نظامی) که اهداف مشخصی نداشتند.

خاطرات هاشمی ٢٣ تیر ۶٠ احمد آقا تلفن‌ کرد و از وضع‌ آب‌ شهر تهران‌ که‌ اخیرا قطع‌ و وصل‌ می‌شود، اظهار نگرانی‌ کرد و احتمال‌ سوء نیت‌ می‌داد. قرار شد تعقیب‌ شود.