یادداشت‌های مرتضی کریمی‌نیا

قرآن کوفی شش سطری ابوالعلاء سودآور، اهدایی به کتابخانه و موزۀ ملی ملک، و دیگر اجزای آن در جهان چکیده: شمار قرآن‌های کوفی شش سطری به جا مانده از سده‌های نخست هجری چندان زیاد نیست. یکی از این نسخه‌های قرآنی کوفی شش سطری که احتمالاً در اواخر سدۀ دوم هجری کتابت شده، اثری است که معدود اوراق پراکندۀ آن در اکنون در ایران و نیز در برخی کتابخانه‌ها و موزه‌های جهان نگهداری می‌شود، اما همگی از منطقۀ ایران به جاهای دیگر انتقال یافته‌اند. مقالۀ حاضر با شناسایی و گردآوری تصاویر اوراق باقی مانده از این قرآن کهن کوفی، این اثر را از جهت متنی، و نسخه‌شناختی بررسی و به تفصیل معرفی می‌کند. نویسنده بر این باور است که این مصحف را می‌توان در شمار کهن‌ترین تلاش‌های کوفی نویسی در ایران یا عراق دانست که از فرهنگ کتابت قرآن و کتاب آرایی قرآنی در ایران تأثیر پذیرفته است. افزون بر بررسی متن نسخه از جهت رسم (املاء) و اختلاف قرائات، این مقاله تصاویر اوراق مختلف قرآن‌های کوفی شش سطری متعلق به این نسخه را گردآوری و ارائه می‌کند. انتشار یافته در: آینۀ پژوهش، سال 34، ش 204، بهمن و اسفند 1402، ص 7-40.

خوشحالم به اطلاع خوانندگان این صفحه برسانم که خوشبختانه با اطلاع رسانی و کمک برخی رسانه های داخل و خارج از کشور، از فروش این برگه (متعلق به قرآن مسروقۀ 548 موزۀ ملی پارس) در حراج ساتبیز جلوگیری شد و این صفحات از روی سایت رسمی حراج حذف شدند (تصاویر ضمیمه گواه این امر است)؛ بنابراین این برگه در تاریخ چهارشنبه 24 آوریل 2024 (5 اردیبهشت 1403) به فروش نخواهد رسید. طبیعتاً بازگرداندن این برگه ها نیازمند اقدامات حقوقی و پیگیری اداری و رسمی از سوی مسئولان وزارت میراث فرهنگی است.

برسد به دست وزیر محترم میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی 🔻 حراج یک برگ دیگر از قرآن مسروقه شمارۀ 548 از موزۀ ملی پارس (شیراز) در ساتبیز (لندن، 24 فوریه 2024) برای چندمین بار، تا یک هفتۀ دیگر، در چهارشنبه 24 آوریل 2024 (5 اردیبهشت 1403) یک برگ دیگر از قرآن دزدیده شده به شمارۀ 548 از موزۀ ملی پارس (شیراز) در حراج ساتبیز لندن به فروش خواهد رسید. این برگ شمارۀ 42 از مجموع 172 برگ نسخه بوده و حاوی آیات 17 تا 22 سورۀ حاقة است. از وزارت میراث فرهنگی انتظار است چهار سال پس از افشای این سرقت و فروش برگ برگ آن در حراج‌های مختلف اروپا، اکنون برای افکار عمومی توضیح دهد دقیقاً کدام اقدام موثر و عملی را برای حفظ و بازگرداندن این میراث ایرانی انجام داده، و نتایج آن چه بوده است. لینک فروش این برگه در حراج ساتبیز لندن شرح این سرقت مسلحانه در فروردین 1382 شمسی، حوادث بعدی آن در برگ برگ کردن نسخه، فروش آن در حراج‌های مختلف جهانی، و فهرست دقیق ردیابی‌هایم از این میراث ایرانی و اسلامی، همراه با تصاویر کامل آنها را در این مقالۀ آینه پژوهش آورده‌ام: و در این ویدئو : https://t.me/kariminiaa/421 https://t.me/kariminiaa/240

🔔      به مناسبت انتشار مجموعه ۶جلدی دایرةالمعارف قرآن (ترجمه فارسی)        🔔 مرتضی کریمی‌نیا ضمن اشاره به اهمیت یافتن زبان فارسی و تحقیقات ایرانی در زمینه مطالعات قرآنی در مقایسه با سایر کشورهای اسلامی، از صورت‌گرایی و کمیت‌گرایی حاکم بر مراکز دانشگاهی ایران و عدم توجه به آشنایی و مطرح کردن پرسش‌های جدید در زمینه مطالعات قرآنی انتقاد کرده است. این گفتار در سال ۱۴۰۱ و به مناسبت پایان انتشار ترجمه فارسی دائرة المعارف قرآن ایراد شده است. 🔗ویدئو صحبت‌های مرتضی کریمی‌نیا: B2n.ir/j24549 🔗ترجمهٔ فارسی دایرةالمعارف قرآن را در سایت حکمت ببینید: http://B2n.ir/z05015

مصحف المشهد الرضوي یادداشتی از دکتر غانم قدوری الحمد رییس پیشین دانشگاه تکریت، و پژوهشگر برجسته در زمینۀ مصاحف کهن 5 رمضان 1445/ 15 مارس 2024 ✅مرتضی کریمی‌نیا مرا از کار خود در انتشار مصحف مشهد رضوی موجود در کتابخانۀ آستان قدس رضوی باخبر ساخت و نسخه‌ای از آن را به من هدیه کرد. خدایش جزای خیر دهد. انتشار این مصحف در ادامۀ مجموعه مصاحف کهنی قرار می‌گیرد که در سال‌های اخیر دکتر طیار آلتی قولاچ در استانبول به چاپ رسانید. این امر، یعنی انتشار مصاحف مخطوط کهن از جمله کارهای علمی بلندمرتبه‌ای است که هم نیازمند تخصص در خوانش خطوط قدیمی است و هم شکیبایی در تحقیق تک تک حروف، علامت‌ها و نقطه‌های مصحف را می‌طلبد؛ و این کار در انتشار مصحف مشهد رضوی نیک انجام گرفته است. ✅بیان ارزش این مصحف و جزییات تلاش کریمی‌نیا در انتشار این مصحف بحثی درازدامن می‌طلبد که در این یادداشت کوتاه نمی‌گنجد؛ با این همه، اشاره‌ای کوتاه به آن را از دست نمی‌دهم. ✅ارزش و اهمیت این مصحف به تاریخ بسیار زودهنگام آن در آغاز اسلام بازمی‌گردد. مصحف مشهد رضوی بر روی پوست و به خط حجازی کتابت شده با نقاط رنگی ابداع شده از سوی ابوالاسود دؤلی (متوفای 69 هجری) اعراب گذاری شده است. هرچند تاریخ کتابت در آن درج نشده، اما ویژگی‌های نگارشی و نیز نتایج برآمده از آزمایش‌های کربن 14 نشان می‌دهند که این مصحف به میانه‌های سدۀ نخست هجری متعلق است. ✅تلاش برای تحقیق و انتشار این اثر بسیار بزرگ و مبتکرانه بوده است. هم در پژوهش جامعی که کریمی‌نیا برای معرفی ویژگی‌های مصحف مشهد رضوی به عربی و انگلیسی در مجلدی جداگانه انجام داده، و هم در بازنویسی متن قرآن و آسان سازی خوانش آن در اصل کتاب. برای این کار در صفحات سمت راست، تصویر یک صفحه از مصحف قرار گرفته و در صفحات مقابل، متن آن صفحۀ مصحف با خط عربی معاصر حرف نگاری و بانویسی شده است. همچنین برای نشان دادن جزییات و نشان‌های موجود در متن مصحف، رنگ‌های مختلف را به کار گرفته‌اند و نهایتاً این متن را با مصحف امیری که مشهورترین مصحف چاپی قبل از مصحف المدینة النبویة بود، مقایسه کرده‌اند. ✅مصحف مشهد رضوی شایسته پژوهش‌های گسترده است که مقدمات آن را کریمی‌نیا چونان کلیدهای تحقیق آماده ساخته است. امیدوارم پژوهشگران خبره این امر را محقق سازند. والله تعالی وليّ التوفيق. https://turjomanquran.com/uploads/articles/fa945fdfde79780e1157e8254c53483a.jpg

مصحف المشهد الرضوي تعليق كتبه الدكتور غانم قدوري الحمد رئيس جامعة تكريت سابقا، وكاتب في علوم القرآن والتجويد، وباحث في دراسة المصاحف القديمة بسم الله الرحمن الرحيم 🔸أَطْلَعَنِي الدكتور مرتضى كريمي على عمله في نشر (مصحف المشهد الرضوي) المحفوظ في مكتبة العتبة الرضوية في مشهد، وأهداني نسخة من المصحف، جزاه الله تعالى خيراً، ويأتي نشر هذا المصحف بعد سلسلة المصاحف القديمة المخطوطة التي نشرها الدكتور طيار آلتي قولاج في إسطنبول في السنين الأخيرة، ويعتبر نشر المصاحف القديمة المخطوطة من الأعمال العلمية الجليلة التي تحتاج إلى خبرة في قراءة الخطوط القديمة، وإلى صبر لتتبع كل حرف وعلامة ونقطة في المصحف، وهو ما تَجَلَّى في نشر (مصحف المشهد الرضوي). 🔸ويحتاج بيان قيمة هذا المصحف وما بذله الدكتور كريمي في إخراجه إلى دراسة واسعة لا تستوعبها هذه العجالة، وحسبي أن أشير الآن إلى ذلك إشارة سريعة. 🔸أما قيمة هذا المصحف فتنبع من كونه يعود إلى فترة تاريخية مبكرة من تاريخ الإسلام، فهو مكتوب على الرَّقِّ بالخط الحجازي، ومضبوط بنقاط الإعراب التي ٱخترعها أبو الأسود الدؤلي الْمُتَوَفَّى سنة 69هـ، والمصحف وإن لم يكن مؤرخاً فإن خصائصه الكتابية ونتائج الفحص الكاربوني يشيران إلى أنه قد يكون من مصاحف منتصف القرن الأول الهجري. 🔸وأما الجهد المبذول لإخراج المصحف فقد كان كبيراً، ومبتكراً، سواء في الدراسة التي كتبها الدكتور كريمي في التعريف بالمصحف، وطُبِعَتْ باللغتين العربية والإنجليزية في جزء منفصل، أو في خدمة النص وتيسير القراءة فيه والإفادة منه، ويتمثل ذلك في تخصيص صحيفة الوجه الأيمن لصورة المصحف، وتخصيص الوجه المقابل لكتابة النص بحروف الكتابة العربية المعاصرة، واستعمال الألوان للدلالة على ما فيه من رسوم وعلامات، مع موازنة ذلك بالمصحف الأميري، أشهر المصاحف المطبوعة قبل طباعة مصحف المدينة النبوية. 🔸إن (مصحف المشهد الرضوي) جدير بدراسة واسعة تضمنت مقدمات الدكتور كريمي للمصحف مفاتيحها، وعسى أن يتحقق ذلك على يد أحد الباحثين من ذوي الخبرة، والله تعالى وَلِيُّ التوفيق. كتبه: د. غانم قدوري الحمد 5/رمضان/1445هـ = 15/آذار/2024م https://fa.wikinoor.ir/w/images/NUR01228.jpg

💎 معرفی و ترجمهٔ کامل مقالهٔ «رسم قرآن چه زمانی تثبیت شد؟» از نیکلای ساینای ✔️ از دههٔ ۷۰ میلادی، گروهی از پژوهشگران تجدیدنظرطلب تلاش کردند این باور رایج را که قرآن زمان عثمان تدوین شده است به چالش بکشند. بیشتر پژوهشگران غربی و نیز مسلمانان بر این باورند که قرآن در زمان خلیفهٔ سوم، عثمان تدوین شده است. امّا با انتشار آثار تجدیدنظرطلبان، مانند مطالعات قرآنی ونزبرا، ایدهٔ تدوین متأخر قرآن –زمان عبدالملک مروان (م. ۸۶ ق)– مطرح شد. در سال‌های بعد، این ایدهٔ تدوین متأخر قرآن از سوی برخی پژوهشگران توسعه یافت و در میان طیفی از تجدیدنظرطلبان جا افتاد. اما به طور همزمان، از همان روزها، این ایدهٔ چالش‌برانگیز، واکنش‌های متعددی را برانگیخت. ✅یکی از مهم‌ترین تحقیقات علمی که ایده تدوین متأخر قرآن را به چالش کشیده است،‌ مقالهٔ دو بخشی «رسم قرآن چه زمانی تثبیت شد؟» از نیکلای ساینای، استاد برجستهٔ مطالعات اسلامی در دانشگاه آکسفورد است. نیکلای ساینای در این مقالهٔ پر ارجاع به داوری این ایده می‌نشیند. هدف اصلی ساینای در این مقاله نشان دادن سازگاری شواهد اصلی مورد استفادهٔ تجدیدنظرطلبان با ادعای مخالف ایشان است. به باور ساینای، شواهد ادبی و مادی مورد استناد تجدیدنظرطلبان، با ادعای رایج‌تر تدوین قرآن در زمان عثمان نیز کاملاً سازگار است و دلالتی بر مدعای ارائه شده ندارد و لذا نتیجه‌گیری برای به تعویق انداختن تاریخ تدوین قرآن موجه نیست. البته ساینای بر این نکته تأکید می‌کند که رد استدلال تجدیدنظرطلبانه به این بدان معنا نیست که بحث‌های تجدیدنظرطلبان را از جنس بحث‌های صرفا جدلی بدانیم؛ بلکه تنها استدلال آنان است که مورد نقد قرار می‌گیرد. ✔️ نیکلای ساینای، از برجسته‌ترین اساتید و پژوهشگران مطالعات قرآنی در آکادمیای غرب است. وی در سال ۲۰۰۷ از دکترای خود زیر نظر آنگلیکا نویورث در دانشگاه آزاد برلین دفاع کرد و از سال ۲۰۱۱ استاد مطالعات اسلامی در دانشکده مطالعات خاورمیانه و آسیایی (با نام سابق مطالعات شرق‌شناسانه) در دانشگاه آکسفورد بوده و از امسال به عضویت فرهنگستان بریتانیا درآمده است. وی تا کنون بیش از ۶ کتاب و مجموعه مقالات و بیش از ۲۰ مقاله در مطالعات قرآنی منتشر کرده (فهرست آثار) که مهم‌ترین آن‌ها، کتاب «اصطلاحات کلیدی قرآن»، چند ماه پیش انتشار یافت و در آکادمیای قرآن‌پژوهی، به طور گسترده از آن استقبال شد. اما در این میان، مقالهٔ «رسم قرآن چه زمانی تثبیت شد؟» از ساینای، شاید بیشترین توجه را به خود جلب کرده باشد. این مقاله تاثیر بسزایی در تحقیقات پس از خود داشته و تا کنون بیش از ۱۰۰ بار مورد ارجاع قرار گرفته است. ✔️ این مقاله، در دو بخش در سال ۲۰۱۴ در بولتن مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی (دانشگاه لندن) منتشر شد که بخش اول آن به ارزیابی شواهدی می‌پردازد که برای نهایی‌شدن متن قرآن در اواخر قرن هفتم میلادی/ دوم هجری به آن استشهاد شده است؛ در این مقاله نشان داده می‌شود که شواهدی که مورد استناد تجدیدنظرطلبان قرار می‌گیرد، مانند کتیبه‌های قبة‌الصخرة و متون مکتوبی از دوره‌های نخستین (مثل نوشته‌های عبدالمسیح کندی و یوحنای دمشقی)، با تاریخ‌گذاری سنتی تدوین قرآن ناسازگار نبوده و بر مدعای تجدیدنظرطلبان دلالتی ندارند. بخش آخر مقاله، استنادات پاتریشا کرونه به تفاوت تشریع قرآن با فقه متقدم اسلامی برای اثبات تاخر تدوین قرآن را به محک نقد می‌گذارد. 🔗 اطلاعات کتاب‌شناختی مقاله: Nicolai Sinai (2014), "When did the consonantal skeleton of the Quran reach closure? Part I", Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London Vol. 77, No. 2. pp. 273-292 🔵 انعکاس برای اولین بار، این مقاله را مطابق نسخهٔ انگلیسی و در دو بخش، به فارسی ترجمه کرده است که بخش نخست آن، از اینجا قابل دریافت است و بخش دوم نیز به زودی منتشر خواهد شد. این مقاله پیشتر در حلقهٔ مطالعاتی انعکاس هم‌خوانی شده بود که همزمان با این مطالعه، با همت برخی از شرکت‌کنندگان، مقاله به صورت گروهی ترجمه و سپس ویراستاری شد. انعکاس از تمامی دوستانی که در این فرآیند مشارکت داشتند سپاسگزار است. 🔗 اطلاعات کتاب‌شناختی ترجمه: ساینای، ن. (۱۴۰۲). «رسم قرآن چه زمانی تثبیت شد؟ - بخش نخست» (حامد علیا، مترجم.). ویراست اول. مجموعه آنلاین «انعکاس ادبیات». (https://t.me/s/inekas/430) 🔴 نیکلای ساینای به مناسبت ترجمهٔ فارسی این اثر توسط انعکاس، مقدمه‌ای اختصاصی بر آن نگاشته است. ترجمهٔ این مقدمه را در اینجا و متن انگلیسی و ترجمهٔ کامل با ارجاعات را در فایل ترجمه بخوانید. 🎞 پیش از این، فرهاد قدوسی در جلسات مباحث قرآنی: جمع‌آوری و تدوین قرآن، در انجمن ذکر، به ارائهٔ این مقاله پرداخته است. بخش اصلی جلسهٔ پنجم، به ارائهٔ بخش نخست مقاله اختصاص دارد. ویدئوی آن را در آپارت و یوتوب مشاهده کنید. @inekas

📎 نسخهٔ الکترونیک ترجمهٔ فارسی مقالهٔ «رسم قرآن چه زمانی تثبیت شد؟ - بخش نخست» نیکلای ساینای دومین اثر از فروست «انعکاس ادبیات»، به مقالهٔ دو بخشی نیکلای ساینای، استاد برجسته مطالعات اسلامی در دانشگاه آکسفورد، اختصاص یافته است. این مقاله در سال ۲۰۱۴ در دو شمارهٔ پیاپی از بولتن مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی (دانشگاه لندن) منتشر شده است. این فایل به ترجمهٔ بخش اول آن اختصاص دارد. ترجمهٔ بخش دوم نیز به زودی در انعکاس منتشر خواهد شد. ترجمهٔ گروهی این اثر به همت جمعی از مترجمان و ویراستاران و در ۳۹ صفحه به انجام رسیده است. ⭐️ معرفی مقالهٔ «رسم قرآن چه زمانی تثبیت شد؟» 🔵 نیکلای ساینای به مناسبت ترجمهٔ فارسی این اثر توسط انعکاس، مقدمه‌ای اختصاصی بر آن نگاشته است. ترجمهٔ این مقدمه را در اینجا و متن انگلیسی و ترجمهٔ کامل با ارجاعات را در همین فایل بخوانید. 🔗 اطلاعات کتابشناختی ترجمه: ساینای، ن. (۱۴۰۲). «رسم قرآن چه زمانی تثبیت شد؟» (حامد علیا، مترجم.). ویراست اول. مجموعه آنلاین «انعکاس ادبیات» (https://t.me/inekas/430). @inekas

اهمیت و ارزش مصحف مشهد رضوی متن یادداشت اختصاصی فرانسوا دِروش دارندۀ کرسی تاریخ قرآن در کالج علمی فرانسه، پاریس https://codexmashhad.com/wp-content/uploads/2024/03/7639230-11805441.jpg در حوزۀ بالندۀ تحقیقات دربارۀ انتقال مکتوب متن قرآن در دوره‌های آغازین، بی‌شک ویرایش مصحف مشهد رضوی به کوشش مرتضی کریمی‌نیا را باید دستاوردی کلان دانست. نسخه‌هایی که از نیمۀ دوم قرن اول تا اوایل قرن دوم هجری تاریخ‌گذاری شده‌اند شواهدی مستقیم از سنت‌های [کتابتی] نخستین جوامع مسلمان به دست می‌دهند و اطلاعات موجود در منابع مکتوب را که به گمان ما دست‌کم دو قرن متأخر از این اسناد باارزش هستند کامل‌تر و غنی‌‌تر می‌سازند. مصحف مشهد رضوی از سنخ همین مخطوطات است و مطالعه‌اش افق‌هایی نو برای درک ما از آن دوره می‌گشاید. اثری که مرتضی کریمی‌نیا منتشر کرده است فرصتی برای پژوهشگران و عموم علاقه‌مندان فراهم می‌کند تا نظری عمیق به گنجینۀ مخطوطات قرآنی اولیه در مجموعه‌های ایرانی و به‌ویژه مجموعه‌های موجود در آستان قدس رضوی در مشهد بیفکنند. افزون بر این، ارزش کاوش در میراث مکتوب به جا مانده از صدر اسلام را استادانه به نمایش می‌گذارد، زیرا نوعی از انتقال متن قرآن را که تاکنون فقط در فرضیه‌ها مطرح بود، عیناً برملا کرده است: از یک سو، در کنار جریان «رسمی» نسخۀ عثمانی (که با مصحف کنونی هم‌خوان است و نسخه‌های هم‌عصر با مصحف مشهد رضوی به‌خوبی بر آن گواهی می‌دهند) و از سوی دیگر، به موازات جریانی که تنها گواه باقی‌مانده‌اش «پالیمسِست [چندنگاشت] صنعاء» است، مصحف مشهد رضوی که ترتیب سوره‌هایش متفاوت بوده است و قرائت‌های متنوعی را در بر دارد آینۀ تمام‌نمای سنتی است که در آن، متن از نسخۀ عثمانی پیروی می‌کند، اما ترتیب سوره‌ها مطابق با ترتیب منسوب به ابن‌مسعود صحابی پیامبر است. از این منظر، ویرایش دکتر کریمی‌نیا فهم ما از انتقال متن قرآن و به‌طور کلی تاریخ قرآن را غنی می‌سازد. وانگهی، وضعیت این نسخه خطی، که بیش از 95 درصد از متن قرآن را شامل است، حجت تازه‌ای است که ثابت می‌کند متن قرآن در دورانی بسیار زودهنگام کاملاً شکل گرفته بوده است. تلاش‌های علمی برای آماده‌سازی این ویرایش بسی ستودنی است: دکتر کریمی‌نیا در واقع رویکردهای گوناگونی را که در دسترس داشته برای سنجش علمی قدمت و ماهیت این نسخۀ خطی تلفیق کرده، و از دقیق‌ترین تحلیل‌های کتیبه‌شناختی و متن‌شناختی و نیز تاریخ‌گذاری کربن 14 پوست‌نوشت‌ها بهره گرفته است. این اثر بی‌شک سهم عمده‌ای در گسترش فهم ما از تاریخ اسلام آغازین ایفا می‌کند. متن انگلیسی یادداشت فرانسوا دروش @kariminiaa

الكتابة المنظّمة للقرآن والمبتنية علی القواعد في إيران (من القرن الخامس إلی القرن العاشر الهجري) وأثرها علی كتابة القرآن في العهد العثماني تحتوي صفحات القرآن المعروف اليوم بكتابة الخطّاط السوري عثمان طه علی خمسة عشر سطراً، وتختتم نهاية كلّ صفحة منها بنهاية الآية، كما أنّ كلّ جزء من أجزاء هذا القرآن أيضاً قد تمّ كتابته وتنظيمه بدقّة عالية في عشرين صفحة. ولكن هذا الأسلوب من الكتابة هو في حدّ ذاته يعدّ امتداداً للنماذج المتنوّعة والكثيرة في كتابة القرآن في عهد الدولة العثمانية. وهذا المقال يبيّن أنّ الكتّاب العثمانيّين لم يكونوا هم من ابتكر هذا الأسلوب الفنّي خلال القرون الأخيرة؛ بل إنّ تاريخ هذا النوع من الكتابة المنظّمة للقرآن وفقاً للقواعد في إيران إنّما يعود إلی عهد أقدم بكثير، حيث إنّ قرآن محمّد الزنجاني المؤرّخ بسنة (531هـ)، وقرآن زرّين قلم المؤرّخ بسنة (582هـ) يعتبران أنموذجين علی مستوی عالٍ من الإتقان لهذا الفنّ. في البداية كان عدد قواعد وأنماط الكتابة المنظّمة للقرآن عند الكتّاب الإيرانيّين تعدّ حوالي ثلاثين نوعاً، ولكن شيئاً فشيئاً اتّسعت رقعة هذه الكتابة إلی نحو (470) نوعاً.