“Аждодлари билан мақтанган халқнинг аждодлари тирик, ўзи эса ўликдир!” - Абу Райҳон Беруний.
Марказий Осиё минтақасида ўрта асрлар даври инсоният цивилизациясининг ривожланишига сезиларли ҳисса қўшганди, хусусан, икки муҳим даврда: Хоразмдаги Маъмун академияси (1004-1017) ва Темурийлар Уйғониш даври (14-аср охири — 16-аср бошлари)да кўплаб олимлар ва илмий мактаблар пайдо бўлди.
Бу даврларда астрономия, математика, тиббиёт, кимё, физика, география, минералогия, геодезия, навигация, тарих, фалсафа, адабиёт, тилшунослик ва ҳуқуқ каби турли фанлар бўйича кенг кўламли тадқиқотлар авж олди. Дунёнинг турли мамлакатларидан келган олимлар Гурганч (ҳозирги Туркманистон шимоли) ва Самарқанд каби шаҳарларда инновацион ғояларни алмашиш учун йиғилишди. Агар ўшанда Нобел мукофоти бўлганида, ҳаммасини Гурганч ва Самарқанд олимлари олган бўларди.
Лекин бу ерда менинг асосий эътиборим аждодларимизнинг буюк ютуқларига эмас, балки бу мерос кейинчалик нима учун минтақа ривожига таъсир кўрсатмаганига қаратилган. Ғоялар ва билимларнинг сермаҳсуллигига қарамасдан, бу янгиликларнинг меваларидан ўша даврдагилар баҳраманд бўла олишмади; бу билим асосан хорижга кўчди ва у ер ривожланди. Бугунги кунда 37 миллион аҳолидан қанчаси бу асарларни оригинал ёзувда ўқиши мумкин? Ўқишни билганларнинг қанчаси бу ғояларни кундалик ҳаётда фойда келтирадиган амалий натижага айлантира олади? Нимага кейинги даврдаги ҳукмдорлар ва аҳоли бу янгиликлардан фойдаланишдан манфаатдор эмаслиги ҳақидаги саволлар туғилиши мантиқийдир.
Илмдан самарали фойдаланмаслик ҳали ҳам бизда сақланиб қолганга ўхшайди. Ҳозирда олий таълим тизимимиз юз минглаб китоблар, мақолалар ва профессор-ўқитувчиларни ишлаб чиқармоқда, аммо бу илм-фан тараққиётига ёки мамлакат иқтисодиётига қанчалик таъсир кўрсатишини ҳаммамиз биламиз. Буни университетларимиз аҳволи ва ЯИМ қийматида кўришимиз мумкин. Ҳуддики, илм-фан ва унинг амалий қўлланилишига аҳамият бермасликнинг минг йиллик анъанасини давом эттирмоқдамиз, демак бу воқеа бугун бошланмади. Ҳозирги фаолиятимиз кўпинча “олтин асримиз” ва эришилган ютуқларимиз ҳақида фильмлар суратга олиш, зерикарли маърузалар ўқиш, тарихий шахсларни улуғлашга бағишланган халқаро анжуманлар ташкил этиш, сўнгра бу йиғинларни тушликдаги палов билан якунлашдан иборат. Минг йил олдин бўлгани каби, бугунги кунда кўплаб энг ёрқин ақллар яхши имкониятлар излаб мамлакатни тарк этишмоқда.
Бу давом этаётган масала билим ва инновацияларга эътибор беришимиз ва бу бойликларни жамиятимиз ва иқтисодиётимиз манфаати учун қандай қилиб яхшироқ ишлатишимиз мумкинлиги ҳақидаги муҳим саволларни туғдиради. Ушбу тенденцияни қайта тиклаш ва бой интеллектуал меросимиздан тўлиқ фойдаланиш учун, агарда бор бўлса, қандай стратегияларни қўллашимиз мумкин?