دین، فرهنگ، جامعه | محسن‌حسام مظاهری

"مدرسه‌ی شرف‌الدین" را افزون بر تعاریف دوستان، از نشست‌های فوق برنامه‌اش می‌شناختم. نشست‌هایی تحسین‌برانگیز با موضوعات متنوع و اساتیدی از طیف‌های مختلف و هم‌سطح و گاه بالاتر از نشست‌های دانشجویی و دانشگاهی، که نشان می‌داد علوم انسانی واقعا مسئله‌ی این مدرسه و دانش‌آموزانش است. از همین نشست‌ها کاملا می‌شد فهمید علوم انسانی در این مدرسه یک مقوله‌ی خنثای محافظه‌کارِ ترسیده و یک دانش بی‌رنگ و بی‌بو و بی‌خاصیت و بی‌خطر نیست (آنچنان‌که نوعا در مدارس دیگر هست). دور از انتظار نبود که چنین رویکردی را آموزش و پرورشی که خود دستگاه خلاقیت‌کشی و یکسان‌سازی و استانداردسازی و سرکوب تکثر است، برنتابد. که برنتافت. و حکم به تعطیلی‌اش داد. https://t.me/sharafodin_ir/785?singl

🔹 چرا عبدالکریم حسن؟! ✅ عبدالکریم حسن، بازیکن قطری تیم فوتبال پرسپولیس، پس از تماشای تلاوت زیبای صالح مهدی‌زاده، قاری نوجوان قرآن کریم، از مسئولان باشگاه خواسته بود که او را به تمرین دعوت کنند. این قاری نوجوانِ خوش‌صدا این دعوت را پذیرفته و در جلسه تمرین تیم پرسپولیس شرکت کرده است. برای من دعوت عبدالکریم حسن خیلی معنادار است. یک بازیکن قطری که بر اساس علاقه شخصی خود پای نمادهای دین و تلاوت قرآن را به زمین فوتبال باز می‌کند. البته در میان فوتبالیست‌های ایرانی هم هستند کسانی که گه‌گاهی نمادهای مقدس را در زمین فوتبال به نمایش می‌گذارند؛ ولی در مجموع، فاصله‌ی میان مذهب و فوتبال در ایران زیاد است. در اروپا این فاصله نسبت به گذشته بسیار کم شده است. در همین ماه رمضان دیدیم که مسابقه‌ی رسمی را متوقف می‌کردند تا فوتبالیست‌های مسلمان بتوانند افطار کنند. بازی‌کنان مسلمان در کشورهای اروپایی با افتخار نمادهای مذهبی خود را آشکار می‌کنند، کناره‌های زمین و در پیش چشم هزاران تماشاچی نماز می‌خوانند و مورد تشویق آن‌ها قرار می‌گیرند، و یا به مکه می‌روند و حج خود را استوری می‌کنند. این که چرا هیچ وقت به ذهن یک بازیکن ایرانی نمی‌رسد که یک قاری قرآن را به تمرین تیمش دعوت کند، ولی عبدالکریم حسن قطری این کار را می‌کند، پرسش مهمی است و البته به تفاوت ماهیت دین‌داری در ایران و قطر بر می‌گردد. نمی‌خواهم برای این تفاوت اسمی انتخاب کنم، ولی بد نیست برای فهم آن به یک خاطره اشاره کنم. چند سال پیش که این امکان را داشتم در یکی از شهرهای آلمان در یک حسینیه، به مناسبت ماه محرم سخنرانی کنم؛ در جمعیّت بیش از صدو پنجاه نفری که هر شب به حسینه می‌آمدند، تنها دو ایرانی به چشم می‌خورد که یکی از آن‌ها ارمنی بود. برای من سوال بود که پس ایرانی‌ها کجا هستند و چرا نمی‌آیند. با کنجکاوی از آن‌ها پرسیدم در این شهر چقدر ایرانی زندگی می‌کنند. پاسخ دادند بیش از پانزده هزار نفر. گفتم آیا مسجد و یا حسینه‌ای اختصاصی دارند، جواب دادند که خیر. پرسیدم که به نظر شما چرا در این حسینه، افغانستانی‌ها حضور فعالی دارند ولی ایرانی‌ها نه. در جواب گفتند که ایرانی‌ها به این برنامه‌ها بدبین هستند و فکر می‌کنند آمدن به حسینه، بازی کردن در زمین سیاست است. مهراب صادق‌نیا ۱۴۰۳/۱/۲۹ @sadeghniamehrab https://t.me/sadeghniamehrab

‌ 📌 #دوره_های_بهار_ته‌_رنگ «جامعه‌شناسی مناسک جمعی در ایران» با آرمان ذاکری 📌 جامعه‌ی ایران درحال بی‌دین‌تر شدن است یا دین‌دارتر شدن؟ اقبال به مناسک و نمادهای دینی درحال کاهش است یا افزایش؟ چه رابطه‌ای میان دین، سیاست و اقتصاد وجود دارد؟ در عصر حضور هم‌زمان بنیادگرایی دینی، اسلام‌هراسی، دینِ مردمان عادی، مردمان بی‌دین و ضعیف‌ شدن روشن‌فکری دینی، مناسک جمعی کدام جریان را تقویت می‌کنند؟ مردمان معمولی و به‌ویژه فرودستان چه رابطه‌ای با مناسک جمعی برقرار می‌کنند؟ ازحیث نظری مدافعان نظریه‌های سکولاریزاسیون مدعی بوده‌اند با پیشرفت فرآیندهای مدرنیزاسیون و عقلانی‌سازی، دین از جوامع عقب‌نشینی خواهد کرد، «افسون‌زدایی از جهان» رخ خواهد داد و «سایبان مقدس»، از بالای سر بشریت کنار خواهد رفت. این نظریات در سه دهه‌ی گذشته مباحث بسیاری برانگیخته‌اند. برخی دیگر متفکرین از «افسون‌زایی مجدد جهان» یا «سکولارزدایی از جهان» در پایان قرنِ بیستم سخن گفته‌اند. این مناقشات تا به آن حد گسترش یافته که دایره‌المعارف جامعه‌شناسی دین به‌سرپرستی برایان ترنر، یکی از فصول خود را با نام «از سکولاریزاسیون تا بازقدسی شدن» به همین نزاع‌ها اختصاص داده. در ایران نیز در نگاه اول به‌گواه نظرسنجی‌های ملی معتبر انجام‌شده در دو دهه‌ی گذشته، اکثریت مردم احساس کرده‌اند جامعه به‌سمت بی‌دین‌تر شدن می‌رود. این احساس را افراد بسیاری در زندگی روزمره‌ی خود نیز حس می‌کنند. جدا شدن امر قدسی از اخلاق مدعای برخی پژوهش‌هاست. برخی از پژوهشگران از ورود جامعه‌ی ایران به دوران پسادینی سخن گفته‌اند و برخی جامعه‌شناسانِ دین از «احیاء دین عامه» یا «فربهی مناسکی» یا افزایش اقبال به زیارت و عزاداری. آخرین موج پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان، انجام‌شده در سال ۱۴۰۲ حکایت از این می‌کند که حدود ۵۸درصد از پاسخگویان خیلی‌زیاد یا زیاد تمایل دارند در پیاده‌روی اربعین شرکت کنند. به‌ظاهر تناقضی میان واقعیتِ اجتماعی و احساس بخش بزرگی از مردم وجود دارد. این تناقض را چگونه می‌توان توضیح داد؟ ممکن‌شدنِ توضیح این تناقض در گرو فهم علل فراز و فرود مناسک جمعی و نگاه تاریخی‌ـ‌اجتماعی به تحولات مناسک است. مطالعه‌ی اجتماعی مناسک جمعی از آن رو اهمیت دارد که این مناسک از مهم‌ترین راه‌های رؤیت‌پذیر کردن دین و تولید قدرت نمادین برای دین در جامعه‌اند. درعین‌حال به نظر می‌رسد برای مدت‌زمانی قابل توجه، هم در مطالعات نظری و هم در تحقیقات تجربیِ جامعه‌شناسی دین، تمرکز بر مطالعات پدیدارشناسانه و توجه به فهمِ ابعاد نمادین دین، مطالعۀ همزمان پیوندهای دین و اقتصاد و سیاست را به حاشیه برده است. در حالی که مناسک جمعی(در رأس آنها عزاداری و زیارت) و تصورات جمعی از نمادهای دینی در پیوند با تحولات اجتماعی تغییر می‌کنند. تلاش من در این دوره توضیح منطقِ این تغییرات است. برای فهم منطق این تغییرات باید «امر تام اجتماعی» را مطالعه کرد. برای نیل به این هدف چهار مقطع زمانی را مطالعه خواهیم کرد. تمرکز من بر ایرانِ دورۀ معاصر خواهد بود. این چهار مقطع به این دلیل انتخاب شده‌اند که به‌گواه شواهد تاریخی، نقاط عطفی در اوج‌گیری اقبال به مناسک جمعی بوده‌اند و عبارتند پس از شکست‌های خارجی و بروز قحطی‌ها و شیوع پیاپی طاعون و وبا در ابتدای قرن دوازده شمسی، پس از اشغال ایران و سقوط رضاشاه در شهریور ۱۳۲۰، پس از اصلاحات ارضی در سال ۱۳۴۰ و پس از شدت‌گرفتن بحران‌های اقتصادی در میانه‌ی دهه‌ی ۸۰ شمسی.  با مطالعه‌ی این نقاط عطف تلاش می‌کنیم هم‌زمانیِ پدیده‌ها و روندهای متعارض در جامعه را با توجه به تأثیرگذاری متقابل دین، سیاست و اقتصاد بر روی هم توضیح دهیم. ___ ◼️ روزهای برگزاری: این دوره چهارشنبه‌ها، به‌صورت حضوری برگزار می‌شود. ___ ⏱ زمان‌ برگزاری: ساعت ۱۸ تا ۲۰ ___ 📍مکان برگزاری: مؤسسه‌ی فرهنگی‌هنری ته‌رنگ واقع در خیابان ویلا. ___ ☎️برای اطلاعات بیشتر با شماره‌‌ی‌ ۰۹۹۱۲۸۲۰۷۹۷ در تماس باشید. 📲 همچنین می‌توانید برای برقراری ارتباط با مؤسسه‌ی فرهنگی‌هنری ته‌رنگ روی تلگرام یا در دایرکت پیام بگذارید. https://t.me/TahrangInst

. 🔰مدرسۀ مطالعات دین باشگاه‌اندیشه با همکاری انعکاس برگزار می‌کند: گفت‌وگو پیرامون کتاب ِ انگارۀ بت‌پرستی و پیدایش اسلام: از جدل تا تاریخ نوشتهٔ جرالد هاوتینگ 👤با حضور برخطِ محسن گودرزی استادیار دپارتمان مطالعات دین دانشگاه هاروارد علی آقایی پژوهشگر پسادکتری در دانشگاه پادربورن اعظم پویا دانشیار دانشکده الهیات دانشگاه تهران، مترجم کتاب مریم پیروان پژوهشگر مطالعات قرآنی، مترجم کتاب 📆دوشنبه ۳ اردیبهشت ۱۴۰۳ ⏱ساعت ۱۸:۳۰ 🌐برگزاری برخط در پلتفرم زوم 🔗پیوند حضور در نشست: https://northwestern.zoom.us/j/95398526671 🏷حضور برای عموم آزاد و رایگان است 📝دربارۀ نشست را این‌جا بخوانید. #مطالعات_دین #اسلام_نخستین #بت‌پرستی #هاوتینگ #گودرزی #آقایی #پویا #پیروان #انعکاس #باشگاه_اندیشه @diinschool | @bashgahandishe | @inekas

در شرایطی که افکار عمومی همچنان (و نومیدانه) منتظر رسیدگی به اتهامات و اسناد منتشرشده از سوءاستفاده‌ی یک روحانی بانفوذ و صاحب‌منصب است، سپردن خطبه‌ی نمازجمعه‌ی پایتخت به وی، توهینی آشکار به جامعه است. این اقدام، تأییدی است بر قاعده‌ی «از ما باش و هرچه خواهی کن» و شاهدی دیگر بر اینکه وفاداری به سیستم، حصن حصینی است که افراد را حتی در اتهامات سنگین از مؤاخذه مصون می‌دارد. کمترین واکنشی که از بدنه‌ی مذهبی انتظار می‌رود تحریم نماز جمعه‌ی تهران و دیگر مجالس سخنرانی این واعظِ‌ متهم و یا تبدیل این مجالس به فرصت اعتراض و مطالبه‌گری از وی است؛ تا پیش از آن‌که در دادگاه صالحه به اتهاماتش رسیدگی شود. @mohsenhesammazaheri

☝️ 👇👇 ویدئوی تازه منتشر شده ☝️ عید در مصر: این سرودی که در کلیپ بالا می‌بینید جوانان دانشجوی مصری از دختر و پسر با هم در حال خواندن آنند، از معروف‌ترین ترانه‌هایی است که از عربستان تا امارات و از مصر تا تونس بین اکثر کشورهای عربی رایج است و در تلویزیون‌هاشان پخش می‌شود؛ یک‌جورایی حکم«عید آمد و عید آمد» ما را دارد! یک جمله‌ی آن که در خواندن این جوانان سرخوش دانشگاهی بسیار جلوه‌گر است آنجا است که می‌گویند: العيد فرحه ... واجمل فرحه تجمع شمل قريب وبعيييييد یعنی شادی عید و این زیباترین شادی وقتی معنادار است که بتواند از دور تا نزدیک همگان را به صورت فراگیر کنار هم گِرد آورد و متحد کند. نمادش همین جمع مختلط دانشجویان مصری است که دختر و پسر در کنار هم بی‌حجاب و باحجاب با شادی و نشاط دست و پای می‌کوبند و با هم می‌خوانند که: غنو معايا غنو ... قولوا ورايا قولو ... جانا العيد اهو جانا العيد یعنی: با ما بخوانید و هم‌آوا شوید شما هم در پی ما با ما بگویید که عیدِ فرخنده و فرح‌بخش آمده است. اهلاً اهلاً بالعيد مرحب مرحب بالعيد خوشآمد گوی عید باشید عبارت مهم‌تر در آن این جمله است: سعدنا بيها بيخليها ذكري جميلــه لبعد العيد یعنی همان طور که در این عید ما سرخوشیم بگذارید شادی و سرور عید برای روزهای پس از آن هم برای ما باقی بماند. سالیان درازی است که معروف‌ترین خوانندگان عرب مانند محمد عبده و طلال مداح و دیگران این ترانه را با تغنی و دف و نی سروده و خوانده‌اند اما انگار جهان عربی-اسلامی هر سال از مضامین آن دورتر می‌شود و سایه‌ی افراط‌‌گرایی و افراطیون و جنگ و ناامنی بر جوامع ما محسوس‌تر افکنده می‌شود و به جای: تجمع شمل قريب وبعيييييد به تفرقه‌ی دور و نزدیک اهتمام بیشتری ورزیده می‌شود. گر بر این سخن دلیلی بایدت حال و روز ما و جهان عربی-اسلامی را بنگرید کاین شادی‌ها به مقدار یک روز پس از عید و در همین روز هم نپاید و برقرار نمی‌مانَد.

شادیانه عیدفطر جوانان مصری ✍علی صاحب‌الحواشی یک نکته هرمنوتیکی ظریف اما بسیار محوری در اینجاست: "اسلام" در جهان عرب از ابتدا چون "رایتِ هویتِ ملی" ادراک شد. در جهان عرب "مسلمانی" نخست یک هویت‌ملی‌ است و سپس آئین رستگاری است. (این "سپس"، با فاصله زیادِ معنایی از آن خصلت هویتی می‌آید!) عرب‌گرایی صریح امویان و عصبیتِ عربی تلویحی عباسیان، از این روی بود. همین هم شد که "مواقیت" مسلمانی برای اعراب دلالت‌های سنگینِ ملی/قومی دارد، از اول محرم که آغاز گاه‌شماری قمری است تا حج و رمضان و فطر و بعثت. این ادراکِ قومیت‌گرا از اسلام طبعاً در ایران نبود. بجایش ایرانیان "اسلام" را از اول تا آخر، "دین‌رستگاری" گرفتند. همین هم بود که رویکردهای "معناگرا" به اسلام، محدود به حوزه فرهنگیِ ایران ماند و نه‌تنها در جهان عرب پدیدار نشد بلکه آنچه ما ایرانیان از معناگرایی برآوردیم مقبول ایشان نیز واقع نگشت. بدون توجه به این تفاوت محوریِ هرمنوتیکی، نمی‌توان خصلت جشنواره بسیاری از مواقیت مسلمانی نزد اعراب را فهمید. مسلمانی ایرانیان از هیچ نظر شباهتی به مسلمانی اعراب نیافت؛ تلقی هویتِ‌عربی از مهم‌ترین ستون‌های این تفاوت است.

مسئله‌ی پناهیان را نباید به یک تعبیر نامناسب یا چند جمله تقلیل داد. سلسله‌واربودن و ارتباط مضمونی سخنان و برداشت‌های خاص وی از تاریخ اسلام و مفاهیم اسلامی - شیعی، نشان از یک پروژه دارد. پروژه‌ای که من از آن به «ضدروایتِ اسلام نخستین برای صورت‌بندی تشیع اقتدارگرا» تعبیر می‌کنم. ماه رمضان سه سال پیش که سخنان وی، باز هم در برنامه‌ی سحرگاهی تلویزیون حاشیه‌ساز شد، یادداشتی دراین‌باره نوشتم. برش‌هایی از آن: 🔻در بین گفتمان‌های شیعی معاصر، تشیع سیاسی دولت‌گرا و در بین خوانش‌های این گفتمان نیز آن‌چه پناهیان در پروژه‌اش تبلیغ و ترویج می‌کند، مردم‌ستیزترین و جامعه‌ستیزترین گفتمان و خوانش است. گفتمانی که از قضا در ادبیات تبلیغی‌اش بیش از دیگران از مردم و جایگاه و نقش آنان سخن می‌راند. در این گفتمان، مردم گرچه زینت‌المجالس‌اند، اما درواقع محکومین همیشگی اند. موقعیت پارادوکسیکال تشیع سیاسی همینجاست. از یک‌سو به اقتضای شروط اولیه‌ی حکمرانی نیازمند اکثریت است، و از سوی دیگر ماهیتی ضداکثریت و الیگارشیک دارد. در این خوانش، توده‌ی مردم به‌جهت بی‌بصیرتی، دنیاطلبی، میل به زندگی، راحت‌طلبی و... همیشه محکوم‌اند. همیشه مورد اتهام‌اند. جامعه‌ی مطلوب این خوانش، جامعه‌ی سرسپرده است. جامعه‌ای که دربرابر الیگارشی مقدس بی‌زبان است. «شیعه‌ی تنوری» که سال‌هاست وعاظ روی منبر قصه‌اش را می‌گویند، تیپ ایده‌آل شیعه در این خوانش است. طبق تصریح پناهیان در برنامه‌ی مذکور (۱۴۰۰/۰۲/۰۳) اطاعت از پیامبر حتی مهمتر از اطاعت خداست. و البته پیامبر آخرین حلقه نیست. «ولایت» امری تسری‌پذیر است. از پیامبر به اهل بیت و دوازده امام و از ایشان به نایبان عام‌شان (طبق «مقبوله‌ی عمر بن حنظله») یعنی فقها و در دوره حکومت دینی به ولی فقیه. 🔻 دال مرکزی این گفتمان حتی «ولایت» نیست؛ «قدرت» است. همه‌چیز، از اعتقادات، از اخلاق، از مناسک و حتی خود ولایت، مادام که در خدمت قدرت‌اند مطلوبیت دارند. بی‌جهت نیست که بیشترین هجمه‌ها و حملات به اسلام رحمانی و اسلام عرفانی، به معنویت‌گرایی، به اخلاق‌گرایی، به مدل‌های نوپدید دینداری، از جانب حاملان و مروجان تشیع سیاسی است. 🔻در این خوانش، مردم چیزی بیش از تسهیل‌کنندگان مسیرِ رسیدنِ «فرد برتر» به قدرت نیستند. اسلامِ تشیع سیاسی، اسلام استیلا است. اسلامِ حکمرانیِ اقتدارگرا و توسعه‌طلبی که سودای امپراتوری و ابرقدرتی دارد. اسلامِ ذبح اخلاق و معنویت و همه‌ی سرمایه‌های اعتقادی اسلام و تشیع و جامعه، پیش پای حکومت، پیش پای قدرت. 🔻این خوانش، بیش از آن‌که با روایت مشهور اسلامی و شیعی از حکومت‌های نبوی و علوی قرابت داشته باشد، با حکومت توسعه‌طلب اموی قرابت دارد. به‌همین‌جهت است که پناهیان و دیگر مروجان این خوانش، در این سال‌ها در مقام بازروایی تاریخ صدر اسلام برآمده‌اند. آنچه آنها ارایه می‌کنند، درواقع ضدروایتی است از تاریخ اسلامِ نخستین. ضدروایتی که در آن (به تصریح پناهیان) پیامبر و علی بن ابیطالب، دو رهبر شکست‌خورده‌اند. سخنان وی در انکار مأموریت اخلاقی انبیا و تضعیف روایت «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» و نیز مباحثش در تقدم ولایت بر عدالت در همین راستا قابل فهم است. 🔻میزان توفیق این پروژه در همراه‌سازی بدنه‌ی مذهبی وفادار نظام (خصوصا جوانان حزب‌اللهی) نقشی تعیین‌کننده در آینده‌ی حاکمیت و پروژه‌ی جانشینی دارد. ✍️ محسن‌حسام مظاهری @mohsenhesammazaheri