HiSTORY by Hardikar

राज्यसेवा मुख्य साठी उपयुक्त☝️

मराठी नाटककार नाट्यदिग्दर्शक गोविंद बल्लाळ देवल (जन्म: १३ नोव्हेंबर १८५५) यांचा आज स्मृतिदिन. (१४ जून १९१६:) निर्दोष कलाकृती नसली, तरी अस्सल वातावरण, जिवंत स्वभावचित्रण, सुटसुटीत व मार्मिक संवाद, प्रासादिक पद्यरचना आणि सहजसुंदर विनोद या बाबतींत ती बिनतोड ठरावी. संशयकल्लोळ या हटकून रंगणाऱ्या सुखात्मिकेवरुन देवलांच्या असाधारण रूपांतरकौशल्याची साक्ष पटते. देवलांनी रेनल्ड्झच्या मिस्टरीज ऑफ द कोर्ट ऑफ लंडन ह्या कादंबरीवरून लंदनरहस्य, पूर्वार्ध भा. १ (१८९४) ही कादंबरी व पुणे वैभव पत्रात प्रचलित विषयावर स्फुटलेखन केले होते. अत्यंत प्रयोगक्षम नाट्यकृतींचे लेखन आणि स्वाभाविक अभिनयशिक्षण या द्विविध प्रकारे रंगभूमीशी तादात्म्य पावून देवलांनी जी रंगभूमीची सेवा केली, ती चिरंतन स्वरूपाची आहे. शेवटी काही वर्षे देवल रंगभूमीवरून निवृत्त झाले होते. मधुमेहाच्या विकाराने त्यांचे मिरज येथे देहावसान झाले. संदर्भ : बनहट्टी, श्री. ना. नाट्याचार्य देवल, पुणे, १९६७. लेखक-मालशे, स. गं.

'केसरी' मध्ये प्रसिद्ध अग्रलेख - 'राणीसरकारचा जयजयकार''. . 15-June-1897 (मंगळवार) - आजच्या दिवशी, लोकमान्य टिळकांचा 'केसरी' मध्ये प्रसिद्ध अग्रलेख - 'राणीसरकारचा जयजयकार''. (एकूण तीन लेख - ०८जून१८९७ , १५जून१८९७ आणि २२जून१८९७). . 'महाराणी सरकारचा जयजयकार' या शीर्षकाचे तीन अग्रलेख ०८जून१८९७ ते २२जून१८९७ या काळात 'केसरी'त प्रसिद्ध झाले. व्हीकटोरीया राणीचा राज्यकारभार सुरु होऊन साठ वर्ष पूर्ण झाल्याबद्दल भारतभर अनेक मोठे कार्यक्रम आखण्यात आले होते. लोकमान्य टिळक अग्रलेखात म्हणतात की - "यूरोपच्या पश्चिमेकडील एका लहानशा बेटातील लोकांनी, की जे लोक नऊशे वर्षांपूर्वी अगदी रानटी स्थितीत होते, त्यांनी अशा रीतीने थोड्या काळात जगातील सार्वभौम राष्ट्रांमध्ये अग्रेसर पावावे, हा काही त्यांच्या बुद्धीचा, उद्योगशीलतेचा, हिमतीचा आणि साहसाचा लहानसहान प्रभाव नव्हे. जगाचा नकाशा पुढे घेऊन इंग्रजी राज्याचा विस्तार पाहू, तर राणीच्या राज्यावर सूर्य कधीच मावळत नाही, अशी जी म्हण आहे, ती अगदी अक्षरशः खरी आहे, हे दिसून येईल'. . याच अग्रलेखात इंग्रजांनी राजसत्तेचा पसारा सुनियंत्रितपणे चालवण्यास तारयंत्र, आगगाड्या व आगबोट यांना आणल्याचा उल्लेख टिळकांनी केला आहे. त्यात शेवटी ते म्हणतात - ' असो, अशा रीतीने संपत्तीच्या व वैभवाच्या शिखरावर पोहोचलेल्या राष्ट्रातील लोक आपल्या उत्कर्षाचे द्योतक म्हणून हा जो उत्सव (उतांड्व) करीत आहेत, तो त्यांच्या दृष्टीने अगदी यथायोग्य आहे. हे आमचे राज्यकर्ते आहेत म्हणून आम्हांसही त्यात आनंदच आहे. मात्र गेल्या साठ वर्षात त्याच्याप्रमाणे आमची भरभराट झाली, असे मात्र म्हणता यावयाचे नाही". . संपत्ती अफाट झाल्यामुळे लंकेत ज्याप्रमाणे हजामतीस सोन्याच्या विटा द्याव्या लागत, तद्वतच इंग्लंड मध्ये बहुतेक असा प्रकार झाला आहे. तथापि त्याने तळातल्या लोकांची स्थिती फारशी सुधारली आहे, असे नाही. इंग्रजी राष्ट्राचे खरे बळ व्यापारी व मध्यम स्थितीतील लोक होत. त्यांच्यात नाना तऱ्हेची सुधारणा सुरु असून त्यांच्या सुखाची साधने उत्तरोत्तर वृद्धिंगत होत चालली आहेत. थोडक्यात, व्यापारी आणि अन्य श्रीमंत समाज उत्तरोत्तर प्रगतीपथावर पोहोचला आहे, पण सामान्य माणूस होता तिथेच राहिला आहे". . आर्थिक मुद्द्यांचा आधार घेतल्यास राजकारण अधिक परिणामकारकपणे समजावून सांगता येते याची जाणीव पहिल्यांदा लोकमान्य टिळकांनाच झाली. अर्थशास्त्राशी संबंधित एकही मुद्दा असा नाही, की ज्यास लोकमान्य टिळकांनी स्पर्श केलेला नाही. . 🇮🇳🙏🇮🇳

बातमी कळल्यावर डिस्ट्रिक्ट मँजिस्ट्रेट रोज याने हालचाली करून सैन्यात फितुरी माजवणार्या मानसिंंगाला पकडून तोफेच्या तोंडी दिले. मरताना मानसिंग प्रजेला उद्देशून म्हणाला जर जातिवंत हिंदू आणि मुसलमान असाल तर इंग्रजावर सूड उगवल्याशिवाय राहू नका. १७ ऑगस्टला छत्रपतींच्या वाड्याला वेढा घालून राणीसाहेबांचे दत्तक चिरंजीव कशी महाराज सेनापतींचे दुसरे चिरंजीव दुर्गासिंग व सेनापतींचे चुलत भाऊ पर्शुरामबाबा यांना एका गाडीत व माईसाहेब, राणीसाहेब , पर्शुरामबाबा यांची पत्नी यांना दुसर्या गाडीत बसवून प्रथम खडकीला नेण्यात आले. तेथून मुंबई जवळच्या बुचेर बेटात ठेवण्यात आले. लेफ्ट. कर्नल याने बुवासाहेब शिर्के यांचा वाडा उद्वस्त केला. सेनापतींच्या चुलत्यांना राजद्रोहाचा आरोप ठेवून जन्मठेप सुनावली. त्यांची मालमत्ता जप्त केली. त्यांना सातार्याहून हलवण्यापूर्वी सात्विक संतापाने त्यांचा मृत्यू झाला. प्रतापसिन्हांचा मुलगा शाहू याना कराचीला नेउन स्थानबद्ध करून बाकीच्यान नगरच्या किल्यात ठेवण्यात आले. रंगो बापुजींवर पकडण्यासाठी ५०० रुपये बक्षीस ठेवण्यात आले. पण ते जे भूमिगत झाले ते सापडलेच नाहीत. ( याच काळात नेमके अक्कलकोटचे स्वामी समर्थ प्रकट झाले काहींच्या मते हे रंगो बापुजीच होते. पण याला ठोस पुरावा नाही. ) त्यांचे १६ साथीदारही भूमिगत झाले ते शेवटपर्यंत सापडले नाहीत. १८५८ च्या ऑगस्ट मध्ये तीन जणाचे एक लष्करी न्यायाधीश मंडळ नेमून चौकशी सुरु झाली. रंगो बापुजीं सापडले नाहीतच. पण त्यांचा मुलगा सीताराम वाळवे बोरगाव येथे पकडण्यात आले. मी बंडात भाग घेतला होता असे त्यांनी उघडपणे सांगितले. खटला १५ मार्च ते २४ मार्च १८५८ पर्यंत चालला. त्यात खालील लोकांची मालमत्ता जप्त करून सर्वाना जन्मठेप झाली. १ हैबतराव महाडिक, पुतळाजी सावंत विठू भोसले, विठू कुमकर, गणु भोसले , विठू न्हावी , आबा कदम, नारोजी कासकर, खेलेजी नाईक कासारकर, राघोजी भोसले, नारायण शेवडे, गोपाल जोशी पाळीचे बुवा केशव कीवे, हि मंडळी होती. ७-७ १८५८ ला निकाल लागून खालील शिक्षा सुनावण्यात आल्या. नारायण पावसकर सोनार, केशव चित्रे , शिवराम कुलकर्णी, विठ्ठल कोंडी, सीताराम गुप्ते, यांना फाशी. मुनजी मंदिर्गे, सखाराम शेट्ये, बाबा गायकवाड (मांग) येशा गायकवाड (मांग), गणेश कारखानीस, नाना रामोशी यांना तोफेच्या तोंडी देण्यात आले. रामजी चावण, बाबा कानगी रामोशी नामा रामोशी, शिवाजी पोटाले (पाटोळे?) पर्वती पोटाले (पाटोळे?) पताळू येशु यांना गोळ्या घालण्यात आल्या. मृत्यूची शिक्षा देताना असा भेदभाव का हे न उलगडलेले कोडे आहे. निकाल लागल्यानंतर लागलीच ८ सप्टेंबरला शिक्षेची अंमल बजावणीही झाली आणि सर्वाना यमसदनी पाठवण्यात आले. आरोपित सर्व जातीचे लोक होते हे विशेष आपल्या धेय्यासाठी जातीभेद विसरून मृत्यूला कवटाळण्याचा तो जमाना होता. सातारकरांनी ८ सप्टेंबर हा दिवस सातारच्या हुतात्म्यांच्या स्मरणार्थ मानवा. यासाठी सामाजिक आणि राजकीय नेतृत्वाने पुढाकार घ्यावा. एवढीच या लिखाणाची माफक अपेक्षा आणि रंगो बापुजींचेही यथोचित स्मारक व्हावे एवढेच. (शेवटच्या फोटोत दिसते आहे त्या जागेत रंगो बापूजी गुप्ते रहात असत, फरासखाना आणि युनियन क्लबच्या मधील जागा, आता तिथे अपार्टमेंट झाले) संकलन ः संजय कोल्हटकर

सातार्यातील उठाव उद्या १२ जून १८५७ रोजी ब्रिटीशांविरोधातील सातार्यातील उठावाची सुरुवात झाली. उमाजी नाईक यांनी १८२६ ते १८३१ दरम्यान इंग्रजांविरुद्ध बंड केले होते. १८२९ मध्ये नसरापूर येथे कप्तान राँबर्टसन व डेबि यांच्यावर हल्ला केला होता. १८२९ मध्ये प्रतापसिंह महाराजांना भेटून त्यांनी पुरंदरच्या वतनाची मागणी केली होती. इंग्रजांना सारा न देत मला द्या तो मी गोरगरीबांसाठी खर्च करेन असे त्यांनी जाहीर केले होते. १८३१ मध्ये त्यांना इंग्रजांनी पंढरपूर येथे पकडले. बंड केल्यापद्दल खटला भरून १३ फेब्रुवारी १८३२ला येरवड्यास फाशी दिले. १८१८ मध्ये पेशवाई नष्ट झाल्यावर गोपाल पटवर्धन, अण्णाजी शेंडे, विठुजी कुंडलकर, सन्तु घडगा व यशवंत चव्हाण यांनी १८२१ मध्ये बंड केले. यांनी दोन हजार माणसे जमा केली होती. यात गोपाल पटवर्धन यांस जन्मठेप व यशवंत चव्हाण यांस दहा वर्षे शिक्षा झाली. १८४० मध्ये कोले येथील धारराव पवार यांनी बंड केले. कराड ते प्रचीतगड या भागात त्यांनी आपला अंमल बसवला. तेथील इंग्रजांची सत्ता उठवली पण नंतर त्यांचा पराभव झाला. पण ते भूमिगत झाले. ते शेवटपर्यंत सापडले नाहीत. त्यांच्या अनुयायांना मात्र तुरुंगवास सोसावा लागला. १८४४ मध्ये प्रताप सिंहांचा एकनिष्ठ अनुयायी सुभान निकम व लिंबाचे राघो आपटे यांनी उठाव केला. त्यांनी इंग्रजांची टपाल यंत्रणा मोडून काढली. कोल्हापूरच्या सामानगड येथे येथे निकमानी तळ ठोकला. तेथे ५०० लोक जमवले. निकमांवर हल्ला करण्यासाठी सातारचा रेसिडेंस ओव्हन्स याची नेमणूक झाली. त्याचा कासेगाव येथे निकमानी पराभव करून त्याला कैद केले. व पन्हाळ्यावर ठेवले. १८४५ मध्ये इंग्रजांनी ओव्हन्स याची सुटका केली. व निकमला कैद केले. १८३८ साली प्रतापासिन्हाना पदच्युत केल्यावर या अन्यायाविरुद्ध दाद मागण्यासाठी रंगो बापुजी गुप्ते समुद्रमार्गे इंग्लंडला गेले. प्रतापासिहांना त्यांचे राज्य परत मिळावे म्हणून त्यांनी चौदा वर्षे अथक प्रयत्न केले. शेवटी निराश होऊन ते १८५४च्या फेब्रुवारीत परत आले. नंतर दीड वर्षे वेगवेगळ्या लोकांना भेटून ते योजना बनवत होते. नानासाहेब पेशवे व तात्या टोपे यांच्याशीही त्यांनी संधान बांधले. आपला पुतण्या वासुदेव याला ५०० सैनिकांनीशी पेशव्यांच्या मदतीला पाठवले. १८५६ ते ५७च्या दरम्यान माणसे, पैसे व युद्धासाठी साहित्य मिळवण्यासाठी ते फिरत होते. सैन्यात भरतीसाठी त्यांनी येनावडे, वाठार, देऊर, वर्धनगड वारुगड आर्वी, कळंबी, कराड, आरळे अर्जुनगड येक्मुल्ली, जकातवाडी फलटण व जिल्ह्याबाहेरही केंद्रे सुरु केली. गुप्त्यांचे मख्य ठाणे सातारा मेढा रस्त्यावर हम्दाबाद येथे होते. सातार्यात मंगळवारात बालाजी शिप्याचे घर, कृष्णेश्वराजवळ गोसावी वाडा, विठोबाच्या नळाजवळ सखाराम कबाडे यांचे घर हि केंद्रे होती. त्यांना पुढील साथीदार मिळाले. सातारचे तात्या फडणीस, कर्हाडचे दौलत पवार, रंगो बापूजींचा मेहुणा अण्णा चित्रे, मुलगा सीताराम, भोरमधील शेट्ये बंधू, सातारा येथील बाविसाव्या पलटणीला दप्तरदार गणेश कारखानीस, जकातवाडीचे सोनार हरी देवरुखे यांच्या बरोबर बोलून कामे वाटून देण्यात आली. पोलिसात व इंग्रजी सैन्यात फितुरी माजवणे, शस्त्रे गोळा करणे दारुगोळा तयार करणे अशी वाटणी झाली. स्वतः रंगो बापूजीं सज्जनगडावर सहा आठवडे होते. तेथील मांग व रामोशी यांना सैन्यात भरती करून घेत होते. रामोशांचा पुढारी सत्तू रामोशी मांगांचा पुढारी बाबिया , योरीया , मल्या मांग शिवराम कुलकर्णी यांना रंगो बापूजीं यांनी बंडात सामील करून घेतले. रंगो बापूजीं सज्जनगडावर भोरच्या तुकडीची वाट पाहत होते. अप्पा ऐतवडेकरानी ८०० तोफ गोळे तयार केले. सातारा तुरुंगावरील पहारेकरी मानसिंग सैन्यात फितुरी करून दारुगोळा मिळवणार होता भोरमध्ये दारूगोल्याची जय्यत तयारी केली होती. कोल्हापूरच्या चीमासाहेबांशी संपर्क झाला होता. सातारच्या राण्यांची व बोवासाहेब शिर्के या पोलिस प्रमुखांची समती मिळवून ठेवली होती. उत्तर हिदुस्थानात १२ जून १८५७ हि बंडाची तारीख ठरवण्यात आली होती. तोच मुहूर्त सातारच्या बंडासाठी ठरवण्यात आला. गोसावी वाड्यात शेवटची बैठक होऊन दुध भात साक्षी ठेवून सर्वांनी शपथ घेतली देवाला कौल लावण्यात आला. आरल्याच्या नागाइने अनुकूल तर खरसुंडीच्या देवीने प्रतिकूल कौल दिला. तात्कालीन धेय्य असे होते. सातारा, यवतेश्वर व महाबळेश्वरचे इंग्रजी सैन्य कापून काढणे, तुरुंग फोडून ३०० कैदी मुक्त करणे. इंग्रजांच खजिना लुटणे, सातारच्या गाडीवर प्रताप सिंहाचा दत्तक मुलगा शाहू याला बसवून छत्रपतींची राजवट सुरु करणे. पण दैव अनुकूल नव्हते. १८३१ मध्ये उमाजी नाईक यांच्याशी ज्याने १० हजारासाठी फितुरी केली त्यानेच हि बातमीही भोरच्या राजाने नोकरीवरून कमी केलेल्या एकाकडून इंग्रजांकडे पाठवली फितुराचे नाव नाना चव्हाण असे होते.