АЛИМЕНТ МАЖБУРИЯТЛАРИ
Турли даврларда алимент тўғрисидаги тушунчалар бир қатор ўзгаришларга учраб, ўзининг мазмун-моҳиятини йўқотиб келган. Масалан, ХХ асрнинг 20-йилларида алиментлар «Ижтимоий таъминотнинг ясама кўриниши, сунъий шакли» деган тушунча мавжуд эди. Ижтимоий таъминотнинг ривожланиши билан алимент мажбуриятлари аста-секин йўқ бўлиб кетишига олиб келади, деган назария мавжуд эди. Кейинчалик бу назария ўз ўрнини йўқотди.
Бироқ, алимент мажбурияти билан ижтимоий таъминотнинг ривожланиш тизими ўртасида узвий боғлиқлик бор, чунки улар умумий бир мақсадни, у ҳам бўлса вояга етмаган муҳтож шахсларга моддий таъминот беришни ўз олдига мақсад қилиб қўяди.
Алимент - лотинча «alimentum» сўзидан олинган бўлиб, «озиқ-овқат», «нафақа», «таъминот», «боқиш учун маблағлар» деган маъноларни англатади. Алимент қонун белгилаган ҳолларда оиланинг бир аъзоси томонидан оиланинг бошқа бир аъзоси ёки аъзоларини моддий таъминлаш учун мажбурий тўланадиган маблағ. Вояга етмаган фарзандларига таъминот бериш мажбуриятини ихтиёрий равишда бажармаган ота(она)дан суднинг ҳал қилув қарорига ёки суд буйруғига асосан алимент ундирилади. Алимент мажбуриятлари мулкий ҳуқуқий муносабатлар доирасига кириб, шу билан бирга ўзининг баъзи бир махсус белгиларига ва хусусиятларига ҳам эга. Алимент мажбуриятнинг фуқаролик ҳуқуқидаги мажбуриятдан фарқ қиладиган томонлари ҳам бор.
Булар қуйидагилардан иборат:
- алимент мажбуриятларининг келиб чиқиш асослари қонунда императив асосда белгиланган (қон-қариндошлик, меҳнатга лаёқатсизлик, муҳтожлик);
- алимент тўғрисидаги келишув мавжудлиги;
- алимент мажбуриятларининг шахсий характерга эгалиги;
- алимент қарздорнинг, шунингдек ундирувчининг вафоти туфайли тугалланади, мерос сифатида бошқа шахсларга ўтмайди;
- алимент мажбуриятлари бепул, агар хатоликка йўл қўйиб ундирилган бўлса ҳам қайтарилмайди (ёлғон маълумотларга ва қалбаки ҳужжатларга асосланган ҳоллар бундан мустасно);
- алимент мажбуриятлари давомли ҳисобланади, алимент келажак вақт учун олиниб, даъво қилинган кундан бошлаб ҳар ойда, бола вояга етгунига қадар ундирилади.
Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 64-моддасига мувофиқ ота-оналар ўз фарзандларини вояга етгунларига қадар боқиш ва тарбиялашга мажбурдирлар.
Амалдаги қонунда вояга етмаган ёки меҳнатга лаёқатсиз шахсларни моддий таъминлашдан бўйин товлаш учун жиноий жавобгарлик белгиланган. Ўзбекистон Республикаси Жиноят Кодексининг 122-моддасига биноан, моддий ёрдамга муҳтож бўлган вояга етмаган ёки меҳнатга лаёқатсиз шахсни моддий таъминлашдан бўйин товлаш, яъни суднинг ҳал қилув қарорига биноан ундирилиши лозим бўлган маблағни жами бўлиб уч ойдан ортиқ муддат мобайнида тўламаслик энг кам ойлик иш ҳақининг эллик баробаригача миқдорда жарима, уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёки олти ойгача қамоқ жазоси билан жазоланади.
Ота-она вояга етган меҳнатга лаёқатсиз, ёрдамга муҳтож фарзандларига оид мажбуриятлари Ўзбекистон Республикаси Оила Кодексининг 100-моддасида белгилаб қўйилган.
Вояга етган меҳнатга лаёқатсиз, ёрдамга муҳтож фарзандларига алимент тўлаш ота-онанинг мажбуриятидир. Тўланадиган алимент миқдори тарафларнинг моддий ва оилавий ахволини ҳисобга олиб қатъий суммада белгиланади ва у ойма-ой тўлаб борилади.
Оила кодексининг 109-моддасига биноан, вояга етган, меҳнатга лаёқатли фарзандлар меҳнатга лаёқатсиз, ёрдамга муҳтож ота-онасига таъминот беришлари ва уларга ғамхўрлик қилишлари шарт. Ушбу мажбуриятлар фарзандларнинг маънавий бурчи ва вазифаси ҳисобланади.
Моддий ёрдамга муҳтож меҳнатга лаёқатсиз ота-она фойдасига алимент ундирилиши вақтида ота-онанинг ҳам, фарзандларнинг ҳам моддий, оилавий шароитлари, шунингдек, тарафларнинг барча ҳолатлари ҳисобга олиниши лозим.
Ёрдамга муҳтож меҳнатга лаёқатсиз ота-онага алимент тўлаш тўғрисидаги даъво оиладаги барча меҳнатга лаёқатли вояга етган фарзандларга нисбатан ҳам қўзғатилиши мумкин.