Uzbekonomics

Podkastimizning yangi soni chiqdi. Tadbirkorlik haqida katta epizod doirasida u haqida afsona, haqiqat va qiziq tadqiqotlar natijalari haqida suhbatlashdik. Kremniy vodiysidagi ham, O'zbekistondagi ham tadbirkorlik faoliyatiga oid misollar, davlat tadbirkorlikni rag'batlantirishi kerakmi, va uning uchun qilish va qilinishi kerak bo'lmagan rag'bat/dasturlar haqida gaplashdik. Tinglang, ko'ring, do'stlaringiz bilan ulashing va izoh qoldiring. https://youtu.be/M9C9v4bQhJA Audio formatda: Spotify | Apple Podcast | Yandex Music | Podbean Bu epizod hamkori - aksiyadorlik tijorat banki "AloqaBank". http://www.aloqabank.uz/ https://zoomrad.uz/ @uzbekonomics

Охирида Ботир Қобилов ва Беҳзод Ҳошимовнинг аҳоли ўсиши ва бунинг иқтисодий фаровонликка таъсирига бағишланган подкастини тавсия қиламан. Мамлакатимиз нуфуси 37 миллион кишидан ошган ҳафтада айниқса долзарб. Мазза қилиб эшитдим – олим акаларимиз Ўзбекистон ривожланиши учун нега ўзбекистонликлар кўп бўлиши кераклигини ҳар томонлама, чиройли мисоллар билан тушунтириб беришган. Ҳошимовнинг гапини эшитиб туриб, экран қаршисида ўтирган сизда: “Ия, оғайни, бу гапингга мана бу нарса тўғри келмаяпти-ку”, деган эътироз пайдо бўлиши билан, Қобилов шуни сезгандек, Ҳошимовга ичингиздаги саволни беради. Энди, ўзингиздан қолар гап йўқ, Ҳошимов жавоб беролмайдиган бирор савол ҳали бўлмаган (лекин шу подкастда бир нарсани тушунтириб беролмабди – спойлер қилмай, ҳай). Юқорида саналган тўртта подкастга вақт кетказиш шарт эмас, лекин мана шунисини кўришни/эшитишни жуда, жуда, жуда #тавсия қилган бўлардим. Фурсатдан фойдаланиб, Ботир Қобиловга ҳам, Беҳзод Ҳошимовга ҳам раҳмат айтмоқчиман. Барака топинглар ва чарчаманглар!

AQSh Monopoliyaga qarshi kurashish agentligi (FTC) endilikda ish beruvchilar o'z xodimlarini raqib kompaniyalarga ishlashlaridan to'xtatib turadigan kelishuvlarni noqonuniy qilib qo'ydi. Bir qiziq tarafi bu o'zgarish Kongress tomonidan emas agentlik tomonidan qilingani. Demak, biznes uyushmalar FTCni sudga berishsa kerak. Aytgancha, bu kelishuvlar Kaliforniya shtatida oldindan ta'qiqlangan edi va bu kremniy vodiysida ishchilar ishdan bo'shab raqobatchi korxonada ishlay olishiga, o'z korxonasini ocha olishga yo'l ochgan edi. @uzbekonomics

Shahar bog'larini hokimiyat o'zi moliyalashtirishi uchun pulni qayerdan olsin unda degan savol tug'ilib qolsa menda bir g'oya bor. Mavjud soliqlar va xarajatlarni hozircha bir chetga surib turaylik. Agarda yangi mablag' haqida gapiradigan bo'lsak, Toshkentda nima ko'p - mashina ko'p, aynan tartibsiz va mumkin emas joyda parkovka qilingan mashinalar ko'p. Har qadamda, trotuarda, daraxtni soyasida, mumkin emas joyda vhkz. Agarda ularning barchasiga, qonun doirasida jarimalarni berib, va barchasini mumkin emas joyidan jarima maydoniga evakuator olib ketish mexanizmi joriy etilsa, bir kunda bir necha million dollarga teng bo'lgan mablag'ni ko'chadan "supurib" olsa bo'ladi. Tom ma'noda. Ya'ni, bu yerda hech qanday radikal chora qo'llanilmayapti, shunchaki qoidada ko'ra mumkin emas bo'lgan joyda mashina parkovka qilingani va qoidani buzgani uchun jazo muqarrarligi ta'minlanayotgan bo'ladi. Buning uchun shaharga avvalambor qayerda mashina qo'yish mumkin va mumkin emasligini aniqlab olish, bir nechta evakuator va qonun ijrosini bajaruvchilar xavfsizligi ta'minlanishi kerak. Shu narsa haligacha amalga oshirilmaganligi meni hayron qoldiradi. Mana shu qoidabuzarlar jazolanmasligi sababli ham shahar byudjeti bir necha million dollar pul yoqotmoqda deb aytish mumkin. Bundan keyingi bosqichda esa, albatta pullik parkovkalardan tushadigan mablag'ni ham shu "bog'larni ushlab turish xarajati" qozoniga qo'shilishi maqsadga muvofiq. Agar masala pul kamligida bo'lsa (qaytaraman, mavjud soliqlar va ularning xarajati samarasizligi haqida gapirmay tursak), aynan shu shahar aholisi xatti-harakatlarini qoidaga ko'ra jilovlash, ya'ni istalgan joyda parkovka qilmaslik orqali ham shu shahar aholisining o'ziga bog'ini sug'orish, daraxtini parvarish qilishga mablag'lari chiqadi. Ya'ni atrof-muhitga zarar keltiradiganlarga, o'z harakatlaridan eksternaliy hosil qiladiganlarga soliq solish va u soliqni shu atrof-muhitni yaxshilashga sarflash juda adolatli mexanizm. Shu orqali bir o'q bilan ikki quyonni urish mumkin - ham shaharda tartibsiz tashlab ketilgan, parkovka qilingan mashinalar kamayadi, ham bog'larni saqlashga pul yo'q deganlarga pul paydo bo'ladi. Bu o'ta radikal yechim emas, shunchaki hamma yerda ishlaydigan mexanizm. Qaytaraman, bu yerda faqat yangi tushum haqida gap ketmoqda, shaharsozlikda faqat pul orqali mulohaza qiladiganlarga soddaroq bo'lishi uchun. Joriy mablag'larni shaharda hammaga kerak bo'lgan ijtimoiy tovar bo'lgan bog'ga emas, masalan uch kundan keyin so'lib qoladigan gul ekish va ikki kundan keyin esdan chiqadigan festivallar o'tqazishga sarflanishi qanchalik to'g'ri edi degan savolga esa menimcha hammada javob bor. @uzbekonomics

Men shahardagi istalgan jamoat bog’larini xususiy tijorat uchun xususiy qo’llarga topshirilish g’oyasiga qo’shilmayman. Bu hech narsani o'zgartirmasligi va hech kimga qiziq bo'lmasligi mumkin, va oldin ham bu pozitsiyam aniq bo’lsa ham, hozir yana shuni eslatib o’tmoqchiman. Albatta, xususiy tadbirkorlarda samimiy niyat bo’lishi mumkin, ular o’zlarining fikrlari, dunyoqarashlari, va rejalariga qarab bog’larga “qarab turishlari” mumkin. Bundan tashqari, shunday pretsedent ham bo’lsa ham, ya’ni shahar hokimiyati yaxshi qaray olmagan bog’ xususiy tadbirkorlar qo’liga o’tgach birdaniga yaxshilanib qolgan bo’lsa ham bu barcha bog’larni demak xususiylashtirish kerak ekan degan xulosaga olib kelmaydi. Ular qoida emas, balki istisno. Vaxolanki, shu ishni shahar qilsa ham bo'lardiku degan xulosa beradi. Qaysidir tadbirkorlarning himmatiga, va ular to’g’ri o’ylaydilar, aholiga kerak bo’lgan holatda bog’ni saqlaydilar degan kutilmalarga bog’liq bo’lishi kerak emas. Bu lotoreya emas, jamoat bog’lari bu ijtimoiy tovar va ularni davlat o’z qaramog’ida qoldirishi shart. Agar shahar bu ish bilan yaxshi shug’ullana olmayotgan bo’lsa demak muammo shaharda, va u ish bilan yaxshiroq shug’ullanish kerak. Bog’ga qaraydigan kadr yo’q, pul yo’q deyish mantiqqa to’g’ri kelmaydi, shahar aholisi soliqlarni aynan shuning uchun ham to’laydilar. Undan samarali foydalanmaslik esa bu boshqa masala, lekin bu yangi muammoni yaratishga yo’l bo’la olmaydi. Shahar boshqaruvchilari, ya’ni xizmatchilari qachondir almashadilar bu tabiiy jarayon, lekin aholi qoladi. Bog’ ham aholida qolish kerak. Ellik yilga tijorat uchun ijaraga berilmasdan. Darvoqe, shahar jamoat bog’larini o'zini o'zi qoplash evaziga moliyalashtirilishiga tashlab qo’yish xato g’oya, ya’ni bog’ ma’muriyati shu bog’dan qanday qilib bo’lsa ham tijorat evaziga sug’orish, supurish uchun pul yig’ishni yuklashi xato. Meni qiynayotgan masala shuki, hotiramiz juda tez unutiladigandek tuyilmoqda. Ha, hozir yilning eng zo’r oyi, lekin eslatib o’taman, Toshkent shahri dunyodagi havosi eng iflos shaharlardan biri bo’lib keladi. Bu qanday kasalliklar, aholi salomatligi bilan oid boshqa qanday muammolarni keltirib chiqarishini qaytarish shart emas. Aynan mana shu fakt bilan bir o’rinda shaharda daraxtlarni, yashil zonalarni ko’paytirishimiz kerak edi, mavjudlari sonini qisqartirish emas. Nima uchun Manhattandagi 341 gektar yerni egallab yotgan Central Parkni ochiq auksionga qo’yib tadbirkorlik uchun sotilmaydi? Nima uchun Londondagi 142 gektar yerni egallagan Gayd Parkni ham tadbirkorlik bilan shug’ullanish uchun berilmaydi? Vaxolanki dunyodagi eng qimmat yer qarichlari aynan shu joylarda, jumladan Manhattanda. Ishonchim komil, shu 341 gektarni sotuvga qo’yishsa u yerda bino quraman, magazin quraman degan investorlar chiqadi va sotuvdan tushgan pulga byudjetni boyitsa bo’ladi. Lekin, bunday qilinmaydi. Avvalambor hokimiyat aholidan bunday so’rab ham o’tirmaydi, bog’ingizni kessak maylimi deb, chunki shu savolning o’zidan ular lavozimdan ayriladilar (aholiga hisobot berishadi va ular ovozi orqali kelib-ketadilar). Ikkinchidan, faqat pulda gaplashsak ham, Central Parkni ham, Gayd Parkni ham tabiatga maksimal ravishda ushlab turish aynan o’sha shaharlar byudjetiga tushumni oshirib turibdi, aholisini salomatligi, ekologiyasi uchun foydasini pulga chaqilsa ham hech qanday investor bera olmaydigan mablag’ chiqadi. Davlat bunday masalalarda qat’iyatliroq bo’lishi kerak. Bir investor bozoringizda biz uchun raqobatni cheklab bering deb xat yozsa ham, boshqasi bog’ni bizga berib turing, tijorat qilib olaylik desa ham aholi, iste’molchi va xalq manfaatlari ustun qo’yilishi kerak. Masala shundaki, Bobur yoki Abdulla Qodiriy parklarini saqlab qolish faqat park atrofida yashaydigan odamlarning muammosi emas, va faqat ularning fikrlari yoki faolligiga qarab qolmasligi kerak. Davlat o'z ishini qilishi kerak - ya'ni ijtimoiy tovarlarni ta'minlashi kerak. Shahar bog'i deganda disneylend, akvapark yoki delfinariy emas, shahar ichida tabiatga maksimal yaqinlashtirilgan makon tushuniladi. @uzbekonomics

Bog'lar bu xalqniki. Toshkent shahriga (mamlakatdagi barcha shaharlarga) oddiy bog'lar kerak. Bog' tadbirkorlarniki emas, balki shaharniki va uning aholisiniki. Bog' bu vaqtincha tadbirkorlik qilib oladigan makon emas, balki shaharning tarixi va kelajagi chambarchas bog'liq bo'lgan makon. Hech qanday tadbirkorlik subyekti, ming yaxshi niyatlar bilan bo'lsa ham, shahar bog'larini ularning asl maqsadidan ko'ra yaxshilay olmaydilar. Hech qanday rekonstruksiya shahar bog'ini uning asl qiyofasi - tabiatga maksimal yaqinlashgan makondan ko'ra yaxshilay olmaydi, aksincha yomonroq qiladi. Shahar bog'lari bu shahar o'pkasi va aholi salomatligi masalasi. Agar faqat pulga chaqib hisob-kitob qiladiganlarga ham aytadigan bo'lsam - shahar bog'lari bu shahar iqtisodiyoti uchun o'ta muhim makon, bu haqda million marotaba yozildi, aytildi shekilli. Aynan tabiiy ko'rinishidagi shahar bog'i. Shahar bog'i byudjetga yuk bo'lyapti yoki o'zi qarovsiz holga kelib qoldi degan argumentlar umuman mantiqsiz. Shahar bog'i aholiniki bo'lganidan keyin aholi soliqlari (byudjet) evaziga parvarish qilinishi va saqlanishi tabiiy. Shunda hech narsa qarovsiz holga kelmaydi. Toshkent shahrida hech qanday attraksioni, temir-tersagi yo'q va "tegilmagan" shahar bog'lari soni bir qo'l bilan sanab bo'ladigan darajaga kelib qolgani juda achinarli. @uzbekonomics

O'zbekiston aholisi kecha 37 millionga yetibdi. Nima uchun aholi ko'paygani yaxshi va uning iqtisodiyotga ta'siri haqida podkastimizning oxirgi sonida gaplashgan edik. O'tqazib yuborganlar bo'lsa tinglash uchun YouTubeda havola: https://youtu.be/RO77V45vghA @uzbekonomics

Nafaqat madaniyat rivoji uchun foydali bo'lar edi, balki byudjet defitsiti haqidagi mulohazalar, uni qanday qisqartirish mumkin degan diskussiyada ham shu kabi tashkilotlar va ularning moliyalashtirilishi kun tartibiga chiqishi kerak. @uzbekonomics

Matt Levine ham podkast boshlabdi. Tavsiya etaman. Matt Levine nafaqat moliyaviy mavzular haqida, balki umuman ingliz tilida eng zo'r matn/blog/hikoya yozadigan jurnalist. Podkastini ham tinglab ko'ramiz. https://www.bloomberg.com/podcasts/series/money-stuff @uzbekonomics

Freakonimics podkastining oxirgi ikki sonini tinglashni tavsiya etaman. Bu sonida iqtisodchilar har bir qarorda kutilmagan oqibatlar (unintended consequences) bo’lishi mumkinligi va har bir qarorda o’zaro kompromiss (trade-off) borligi haqida gapirishgan bo’lsa: https://freakonomics.com/podcast/how-to-pave-the-road-to-hell/ Bu sonida esa Fareed Zakaria siyosiy bo'linish, populizm va jamiyat haqida gapirgan ekan: https://freakonomics.com/podcast/are-we-living-through-the-most-revolutionary-period-in-history/ @uzbekonomics