تاریخ و فرهنگ ترکان

شعری از محمدتقی بهار و اشاره به تلفط قاف کسروی تا راند درکشور سمند پارسی گشت مشکل فکرت مشکل‌پسند پارسی هفت اختر را ستارهٔ هفت گردان نام داد زان که‌خود بیگانه‌بود از چون‌وچند پارسی فکرت کوتاه و ذوق ناقصش راکی سزد وسعت میدان و آهنگ بلند پارسی یافت مضمون از منجم‌باشی ترک و سپس چند دفتر زد به قالب در روند پارسی پارسی گوبان تبریز ار به ما بخشند عمر باشد این تبریزی نادان گزند پارسی گر ازبن بنای ناشی طرز معماری خرند خشت زببایی درافتد از خرند پارسی ترکتازی‌ها کند اکنون سوی پازند و زند وای بر مظلومی پازند و زند پارسی لفظ و معنی را خناق افتد کجا این ترک خام افکند برگردن معنی کمند پارسی طوطی شکرشکن بربست لب کز ناگهان تاختند این خرمگس‌ها سوی قند پارسی اعجمی‌ ترکان به‌ جای قاف چون گفتند گاف گشت قند پارسی یک‌باره گند پارسی خوی گرفت از شرمساری چهر قطران و همام تا که گشت این ننگ تبریز آزمند پارسی خطهٔ تبریز راگویندگان بودست و هست هر یکی گوینده لعل نوشخند پارسی پس چه شد کاین احمدک زان خطهٔ مینونشان احمدا گو شد به گفتار چرند پارسی #قافنامه

خانم لیلی افشار به رحمت خدا رفت. متاسفانه با هیچ کدام از آثار ایشان آشنا نبودم. و یا شاید شنیدم و به نام نوازنده دقت نکردم. اما این روزها هر جا که از درگذشت ایشان یاد می شود پیش از هر چیزی می‌نویسند اولین زن در جهان بود که دکترای نوازندگی گیتار کلاسیک داشت. چنین تاکیدی چه ضرورتی دارد؟ حتی یک گروه هنری هم در خصوص ایشان اولین چیزی که نوشته بود همین بود. گیتار فراگیرترین ساز جهان است. داشتن دکترای گیتار لابد افتخار بزرگی است. خاصه که در اسپانیا و ایتالیا و امریکا قبل از ایشان هیچ زنی در این سطح به تحصیلات آکادمیک نوازندگی گیتار روی نیاورده است. بگذریم که خود این مسئله هم ممکن است یک سؤال باشد. در تمام زمینه‌های هنری اولین چیزی که نظر دیگران را جلب می‌کند اثر هنرمند است. مثلاً خیلی از ماها حتی نمی‌دانیم تحصیلات دانشگاهی رامیز قلی‌اف در چه سطحی بود، اما از شنیدن اجراهای او سیر نمی‌شویم. اسم پرویز مشکاتیان که به میان می‌آید آخرین چیزی که ممکن است سؤال شود میزان تحصیلات دانشگاهی اوست. و یا احمد شاملو کُلّهم تحصیلات دانشگاهی نداشت. ممکن است هزار بار صدا و گیتارنوازی همزمان مارک نافلر در آهنگ Sultans of Swing را ببینیم و بشنویم و همچنان لذت ببریم. نافلر در کدام دانشگاه و چه میزان درس گیتار خوانده بود؟ اریک کلاپتون یکی از معروفترین نوازندگان گیتار جهان است. کسی از سطح تحصیلات دانشگاهی ایشان خبر دارد؟ گویا التون جان حتی درس و دانشگاه را نیمه‌تمام رها کرد و بعداً به دانشگاهی افتخار داد تا به او مدرک دکترا اهدا کند. روستروپوویچ نوازنده افسانه‌ای ویولونسل حتی سطح نواحتن این ساز افسانه‌ای را هم ارتقاء دارد. از مدرک دانشگاهی او در اینترنت چیزی نیافتم. یک نفر وقتی چهره دانشگاهی است در درجه اول باید از دستاوردها علمی و مقالات او یاد کرد. اینکه آلبرت اینیشین ویولون هم می‌نواخت فقط یک خبر حاشیه‌ای است. کسی هم که نوازنده و موسیقی‎دان و شاعر و مجسمه‌ساز است، در درجه اول باید از آثار هنری او گفت. این همه تاکید بر مدرک دکترای متوفی آن هم در حوزه ای که اساساً داشتن مدرک دانشگاهی آخرین حرف را می‌زند، حاکی از این است که عشق مدرک هیئت عزاداران حاکم بر ایران هم در خلاء بوجود نیامده است. پدید روز افزون "دکتر حجت‌الاسلام" به تولید انبوه رسیده است. عصاره‌های مجلس همه مدرکی بالای فوق‌لیسانس دارند. در پارلمان انگلیس هم از این همه مدرک دانشگاهی خبری نیست. زاکانی شهردار تهران دکتر است، دکتر هسته‌ای هم هست. رژیم مداحان، مداحی را هم وارد رشته‌های دانشگاهی کرده است. خود مداحان حکومتی هم می‌دانند هزار دکترای مداحی بگیرند حتی در کنار نام موذن‌زاده اردبیلی هم از آنها یاد نخواهد شد. #محمد_بابایی @turkvadisi

یعنی ما در لهجه فارسی به اندازه تلفظ یک ق به لهجه خودمان سهم نداریم؟ یا در نوشتار آن حق نداریم حروف صدادار خود را وارد کنیم؟ میدانم جواب این سؤال خیلی ساده است. تا زمانی که در مناسبات قدرت و اقتصاد حضور جدی و عاملیت ندارید، بر فرض حتی اگر حقی در روی کاغذ نوشته شود، ضمانت اجرایی نخواهد داشت. اما روی دیگر سخن آن است که ما تا زمانی که نتوانیم از لهجه ترکی خود به مثابه شناسنامه فاعلیتمان در عرصه‌های مختلف دفاع کنیم، همواره مورد تمسخر قرار خواهیم گرفت و از عاملیت در عرصه‌های مختلف به مثابه یک ترک بازخواهیم ماند. ما علاوه بر تقویت زبان ترکی باید در مقام یک گویشور زبان فارسی نیز از لهجه خود بدون لکنت دفاع کنیم. #حیدر_بیات @turkvadisi

#جورج_اوروئل_حاققیندا_نت‌لار  (۱۹۸۴ رومانینا باخیش) #ایکینجی_بؤلوم وینستون ایسه هله ده آزاد دوشونمک قابلیتینی ایتیرمه‌میشدیر. آزاد دوشونمک ایسه ان آغیر جنایت- فیکیر جنایتی ساییلیر. تئزلیک‌له اؤزو کیمی آزاد دوشونن بیر قادین‌لا تانیش اولور و اونلار او دؤرلرده ضدّ اولان بیر سئوگی ماجراسی یاشاییرلار. بوندان سونرا ایسه جولیا و وینستون بیرلیکده تشکیلاتا قارشی  مبارزه آپارماغا جهد ائتسه‌لر ده، بو یولدا اوغور قازانا بیلمیرلر. ایستیرم سیزین‌له بیرلیکده بیر دونیا تصوّر ائدم: ائولریمیزده، بیزلری ایزله‌ین، دینله‌ین، بوتون ائتدیک‌لریمیزه، سؤزلریمیزه، لاپ بئله یوخولاریمیزا نظارت ائدن اِکران‌لار قورولموشدور. ائوده، کوچه‌ده، ایش‌ده- هئچ بیر یئرده و هئچ بیر زاماندا آزاد اولماییرسیز. هر آن بؤیوک قارداش سیزی ایزله‌ییر. دؤلت هارادا ایشله‌یه‌جه‌یینیزی، کیمین‌له ائوله‌نه‌جه‌یینیزی، نه زمان یئیه‌جه‌یینیزی، یاتاجاغینیزی، سحر ورزشه گئتدیک‌ده هانسی حرکت‌لری ائده‌جه‌یینیزی، هانسی محصولدان نه قدر یئیه‌جه‌یینیزی و حتی نه واخت اؤله‌جه‌یینیزی تعیین ائدیر. تاریخ هر گون دَییشدیریلیر. یئنی‌دن یازیلیر، ساختالاشدیریلیر. شاهدلر و سندلر محو ائدیلیر و یئنی‌لری یارادیلیر. اونلارین فیکریجه، آزادلیق کؤله‌لیک، صلح محاربه، جهالت ایسه قوّه‌دیر.  صلح ناظرلری محاربه‌یه، سئوگی ناظرلری  ایشکنجه‌لره تانیق اولور، اقتصادی رفاه ناظرلری ایسه شیشیرتمه رقم‌لری کوتله‌یه تقدیم ائدرک، اونلاری کئچمیش دؤرلردن داها یاخشی یاشادیق‌لارینا ایناندیرماغا جهد ائدیر. انسان‌لارین سانکی اوتومات‌لاشدیریلمیش بئیین‌لری و مغزلری ایسه بوتون بونلارا دؤزمکدن علاوه، بونلاری تقدیر ده ائدیر. بو فیکره اویمایان‌لار ایسه بیر گئجه‌نین ایچینده بوخارلاشیر، علیه‌لرینه اولان بوتون معلومات سیلینیر و اونلار موهوم وبیر وارلیغا چئوریلیرلر. بئله بیر دونیانی تصوّر ائتمک، بیزلرین اوچون چوخ دا چتین مسئله دئییل. بو اثر انسانین مغزینی داغیداجاق، فیکیر و رؤیالارینی تورپاق‌لا بیر ائده‌جک قدر تهلوکه‌لی‌دیر. من بو رومانی اوخودوقدا، دهشت بیر قورخو جانیما دوشدو. داها دوغروسو، بئله دونیادان و بئله دوشونمکدن قورخدوم. بیر سورغو یاراندی بئینیمده: ۱۹۴۸ ایلینده یاشامیش جورج اوروئل، ایندیکی دونیانی نئجه بو قدر آیدین و آپ-آغ تصویر ائده بیلر؟ بعضاً کتابی یئره قویوب، یاشادیغیمیز دونیایا نظر سالدیم. مدرن کؤله‌لره و حاکم‌لرین هر بویروغونا بویون اَیَن انسان‌لارا و بونلاری بیر سورو کیمی اداره ائتمه‌یه جهد ائدن رژیم‌لره. حیات یالنیز بو درجه‌ده قورخونج و دؤزولمز اولا بیلر. انسان ساده‌جه بو قدر چاره‌سیز قالا بیلر. انسان نئجه‌ ده ظریف مخلوقدور. دقیقاً بو دلیله گؤره ده اونو قورخودوب و ایسته‌دییینی الده ائده بیلرسن. کتابین اؤزونده ده بو فیکیر دفعه‌لرله وورغولانیر و فلسفی جهت‌لردن تحلیل ائدیلیر. انسانا عذاب وئره‌رک حتی اؤز- اؤزونو ساتماسی کیمی آلچاقلیق درجه‌سینه ده چاتدیرماق اولار. بلکه‌‌ ده معنوی احتیاج‌لار و عذاب‌لار قارشی‌سیندا هله ده دؤزوم گؤستره بیله‌جک بیری، فیزیکی احتیاج‌لار و عذاب‌لار قارشی‌سیندا عاجزلییین گؤستریر. بؤیوک قارداش تشکیلات عضولری‌نین آللاهی‌دیر. کلاسیک معنادا بیلدیییمیز آللاه، تانری آنلاییش‌لاری ایسه یوخدور. ساده‌جه قاداغان اولونوب. بؤیوک قارداش بیری ایزله‌ییر و سیناییر. او، بیزیم اوچون چالیشیب- ووروشور‌. اونا قارشی نه ایسه دوشونن انسان، فیکیر جنایتی تؤرَتمیش اولور و در حال سئوگی ناظرلییینده اصلاح اولونمالی‌دیر! بؤیوک قارداشا شوبهه ائتمک بئله یاساقدیر! یاشاسین بؤیوک قارداش! بو فیکیرلر اثرین شاه‌بئیت‌لری‌دیر. بؤیوک قارداش‌لار همیشه اولوب و اولاجاق. ساده‌جه اوّل‌لر موقتی یاشایان بئله قارداش‌لار، زامان کئچدیکجه ابدی‌لشه‌جک و بیزیم آللاهیمیزا چئوریله‌جک‌لر. رومان هر آددیما، هر حرکته،  داورانیشا، حتی نفس چکمه‌یه ده نظارت ائدیلدییی دونیانی تصویر ائتسه ده، بو گون کوتله‌یه اولان نظارت، آددیم‌لاریمیزا اولان نظارت، هئچ ده آز و ضعیف دئییل. دویغولارین قاداغالانماسی، دوشونجه‌لرین قاداغالانماسی، قلم‌لرین سیندیریلماسی... او دونیا ایله بو دونیانین آرالاریندا اولمایان فرقی قاباردیر. دئمک یازیچی، بو اثری اوستاکارلیق‌لا قلمه آلمیشدیر. پسیخولوژی علمی، انسان‌لاری او قدر دَرین‌دن اؤیره‌نیر کی، اونلاری اوزاقدان اداره اولونان جانلی‌لارا  چئویریرلر (علمین منفی تأثیرلری ده وار). فیزیک علمی اقلیمی سیلاح‌لار یارادیر (فارسجادا سلاح‌های کشتار جمعی دئییلیر)، ایسته‌نیلن آندا انسان‌لارین باشینا لئیسان یاغیشی کیمی یاغدیریلیب و یا یئری یاریب انسان‌لاری دیری-دیری باسدیرماغا قادردیر. محض بونلار جورج اوروئلین ائله گؤستردییی دونیا دئییلمی؟ انسان‌لاری ایسته‌دییی آندا یارادیب یوخ ائدن،  اونلاری شعورلو ایکن شعورسوز وارلیغا چئویریب اداره ائدن دونیا بئله دئییل‌می؟

#شاهین_مرادی @turkvadisi

اوروئل دیکتاتورلارین یورولوب- اوسانمادان یئنی‌دن تطبیق  ائتدییی بو عملیاتی سئیر ائتمکدن  ذوق آلیر. او انسان طبیعتینی ایدئال‌لاشدیرمیر. اصلینده هامیمیزین ایچینده بیر بؤیوک قارداش اوتوروب، فرصت اله کئچن کیمی، ایستر پلیس و مأمور، ایستر تهلوکه‌سیزلیک ایشچیسی کیمی باشقالارینی ایزلمه‌یه، تابع ائتمه‌یه، اداره ائتمه‌یه چالیشیر. هر بیر انسانی سیندیرماق ممکن‌دور، آنجاق بونا گؤره انسانا نفرت ائتمک لازم دئییل. انسان طبیعتی، حاکمیّته و توتالیتاریزمه طرف چکیلیر، آنجاق بو بیر مدت سونرا اَیلَنجه‌سینی ایتیریر، ماراقسیز، ذوقسوز بیر شئیه چئوریلیر.  اوروئلین بوتون دئمه‌یه چالیشدیغی بودور، اوّل-آخیر آبسورد وضعیّته چاتان دیکتاتورا نه‌یه لازمدیر کی؟ اثره گلدیکده، وینستون اسمیت آدلی بیر شخص، ۱۹۸۴- جو ایل‌ده. آزادلیغین اولمادیغی، انسان‌لارین دؤلتین امرلری ایله و اونون نظرلرینده یاشادیغی بیر اؤلکه‌ده- اوکئان‌دا یاشاییر. حاکمیت پرول‌لاردان باشقا بوتون انسان‌لاری، خصوصی‌له ده پارتیا و تشکیلات عضولرینی مانقوردلاشدیریر. اونلار بؤیوک قارداشین ایسته‌دییی کیمی یاشاییر، اونون دئدییی کیمی دوشونورلر. #بیرینجی_بؤلوم #شاهین_مرادی @AdabiyatEvi

#جورج_اوروئل_حاققیندا_نت‌لار (۱) #شاهین_مرادی جورج اوروئل ۲۰- جی عصر انگلیس ادبیاتی‌نین ان گؤرکملی نماینده‌لریندن ساییلیر. اصلینده آدی « Erik Artur Bleyer» اولان یازیچی، ۱۹۰۳- جی ایل هندوستانین موتیخاری شهرینده دوغولموشدور. آتاسی گؤمروک ایشچیسی، آناسی ائودار قادین اولموشدور. اؤیرنجی اولان زامان‌لار، ایلک حکایه‌لرینی او عصرین درگی‌لرینده چاپا وئرمیشدیر. تحصیل حاققینی اؤده‌یه بیلمه‌دیکده درسینی یاری‌دا قویوب و پولیس اولاراق ایشه باشلاییر. ۱۹۳۶- جی ایل «اویْلین اوشونئسی» آدلی قادین‌لا ائولنمیشدیر. ائله بو چاغ‌لاردا اسپانیا اؤلکه‌سینده وطنداش ساواشی باشلاییر. سیاسی باخیش‌لارینا گؤره سول دوشونجه‌لی جورج اوروئل لندن قزئته‌لری‌نین مخبری کیمی اورایا یوللانیر و پارتیزان قروپ‌لاری‌نین بیرینده ووروشماغا باشلاییر. آغیر یارالاندیقدان سونرا خسته‌خانادا معالجه اولونور. ساواش اونون دونیا گؤروشونده بؤیوک تأثیر گؤستریر. ساغالدیقدان سونرا او، اسپانیا گیزلی پولیسی طرفیندن آختاریلدیغینی اؤیره‌‌نیر و لندنه قاییدیر. اوروئل ۱۹۴۳- جی ایل اؤزونون مشهور «حیوان‌لار قلعه‌سی» (مختلف آدلارلا چاپ اولونوبدور؛ اپ تای‌دا حیوانستان، فارسجادا قلعه حیوانات) اثرینی یازیر. رومان، ساوئت دؤلتی‌نین مشهور جلّادی و لیدری «ژوزف استالین» حاققیندا ایدی‌. اثر ۱۹۴۵- جی ایل چاپ اولونور و یازیچی‌یا بؤیوک شهرت قازاندیریر. ساواش و محاربه‌دن سونرا، او یئنی‌دن ژرنالیست‌لیک فعالیتی ایله مشغول اولور. اوروئله دونیا شهرتی گتیرن ایکینجی اثر «1984» رومانی‌دیر. اثر ۲۰- جی عصرین مشهور آنتی‌اوتوپیک اثرلریندن ساییلیر. بو اثر، دونیانین آلتمیش‌دان چوخ اؤلکه‌سینده ترجمه و چاپ اولونموشدور. اثرین چیخیشیندان بیر مدت سونرا، ۱۹۵۰- جی ایل‌ده وَرَم خسته‌لیییندن (فارسجادا سل دئییلیر) اذیت چکن  جورج اوروئل وفات ائدیر. یونسکونون قراری ایله ۱۹۸۴-جو ایل یازیچی‌نین خاطیره‌سینه احترام اولاراق «جورج اوروئل ایلی» اعلان ائدیلمیشدیر. یازیچی‌نین  ۴۶ یاشی‌نین تمام اولماسینا بیر آز قالمیش، ۱۹۴۹- جو ایلین ژوئن آییندا لندن کتاب‌ساتان‌لارین توکان‌لارینا بو اثر یول تاپیب و ۲۵۰۰۰ نسخه ساتیلیر. ایلین آخیریندا رومانین بریتانیا و آمریکادا چاپ اولونان نسخه‌لرینین عمومی سایی یاریم میلیونو آشمیشدیر. اونون بوتون حیاتی و یارادیجیلیغی «۱۹۸۴» رومانی‌نین عرصه‌یه گلمه‌سینه حصر اولونموش دَیَرلی تجروبه‌دن عبارتدیر. اصلینده او بو رومانی یازماغا چوخ واخت صرف ائتمیشدی. رومان چاپ اولونانا قدر اوروئل اونون آدینی ایکی دفعه دَییشمیشدی (اروپادا «سونونجو انسان» و «اؤلولر و دیری‌لر») و بئش ایل عرضینده آنجاق اونون اوزرینده دوزلیش‌لر ائتمک‌له مشغول اولموشدو. کتابین آدی ایسه هئچ چاپا وئریلنه قدر ده حاضر اولماییب، بو زامان ناشری اوروئل‌له مصلحت گؤروبکی، کتابین یازیلدیغی ایلین (۱۹۴۸) سون ایکی رقمینی دَییشدیریب اونا آد وئرسین. بئله‌جه ده اولور، آخی کتاب گله‌جک انسان‌لاریندان دانیشیردی. تدقیقاتچی‌لارین چوخونون یازدیغینا گؤره، «۱۹۸۴» رومانی‌نین باش قهرمان‌لاریندان بیری «قولدِشتِین»، لئون داوویدوویچ تروتسکی‌نین پروتوتیپی‌دیر. «بو ابتدایی دؤرلری خاطیرلادان پروسس‌لرده تروتسکی، خالقین یاخشی‌لیغینی ایسته‌مه‌ین، خائن، ابلیس رولونو اویناییر». ۱۹۱۷ انقلابیندا، دونیا سرمایه‌دارلاری ولوله‌یه دوشوب و بو انقلابدان قورخوردولار. بیر گون سونرا یعنی اکتبر آیی‌نین ۱۸- جی گون، لندنین باش اُسقُفی بیر خبر قورولتایی قوروب و دئییر: «بوتون آدام‌لاریمیز، تمکین‌لی اولسون‌لار، قیزیل اوردونون باشیندا تروتسکی وار!». تروتسکی ساتیلمیش انسان ایدی و اوروئل سول دوشونجه‌لی یازار اولدوغوندا، بونا یاخشی باشا دوشموشدور. هر بیر توتالیتار ایدئانین آیاقدا قالماسی اوچون بیر ابلیسین وار اولدوغو ایدئاسینی اوروئل «۱۹۸۴» رومانینی یازمامیشدان آز اؤنجه گونده‌لیک‌‌لرینده یازیر. بئله‌کی، تروتسکی‌نین اؤلوموندن اوچ گون سونرا او گونده‌لییینده یازمیشدی: «ایندی روسیه تروتسکی‌سیز نئیله‌یه‌جک؟... یقین اونون عوضینه یئنی بیر خائن بسله‌یه‌جک‌لر!». ۱۹۸۴ رومانینی آراسی کسیلمه‌دن ایزلنمکدن اذیت چکن مولفین اؤز بیوقرافیسی ایله سیخ باغلی‌دیر. رومان‌دا نظره چارپمایان چوخلو سای‌دا دئتا‌ل‌، یازیچی‌نین حیاتی ایله سس‌لشیر.  اؤرنک اوچون، رومانین باش قهرمانی وینستون  اسمیتین اوتاغی‌نین نمره‌سی اولان «۱۰۱» رقمی اصلینده اوروئلین ایکینجی دونیا ساواشی ایل‌لرینده  BBC -ده ایشله‌یرکن بؤیوک سیخینتی ایله اوتوردوغو اوتاغین نمره‌سی‌دیر. او همی ده،  BBC -ده آرشیولرین ساختالاشدیریلماسی‌نین و کوتله‌‌نین اداره ائدیلمه‌سینه یؤنلمیش یالان بیلگی‌لرین یاییلماسی‌نین دا شاهدی اولموشدو. یازیچی‌یا گؤره، انسانی توتالیتاریزمین کؤله‌سینه چئویرمک اوچون، اونون طبیعتینی دَییشدیرن اوزو مدّت‌لی، چتین بیر عملیاتا احتیاج وار.

چیراق/ چراغ سؤزونون حاققیندا نُت‌لار: هله ده- هله ده بیزیم یئرلرده ساده انسان‌لارین آندی چیراقدیر، خالقین آراسیندا، کندده- شهرده مقدّس یئرلرین آدی اوجاقدیر. (سهند). آذربایجان دیلی‌نین ایضاحلی لغتینده چیراق سؤزو فارس منشألی سؤز کیمی وئریلمیشدیر (Azərbaycan Dilinin izahlı lüğəti- 4 cild- 1 c. Bakı- şərq-qərb- 2006). معین، اؤز لغتنامه‌سینده «چیراق» سؤزونو «پهلوی» قئید ائدیب آنجاق هانسی کتابدان گؤتوردویونو بللی ائتمه‌میشدیر. بیلدیییمیز قدر، پهلوی دیلیندن هئچ بیر اثر الده یوخدور و سانسکریت لغت‌لرینی، پهلوی آدینا قلمه آلیرلار! محمد حسن‌دوست، بو حاقدا بئله یازیر: ظاهراً مشتق از çi و kai (گرم بودن؛ داغ بودن) با منشأ هند و اروپایی بوده است. (فرهنگ ریشه شناختی فارسی «5 جلد» محمّد حسن‌دوست. جلد دوّم. ص 1005. انتشارات فرهنگستان. چاپ 1393). گؤردویونوز کیمی، بوتون هند و اروپایی/ سانسکریت سؤزلری، «پهلوی» قئید ائدیب و بو سؤزلرین منشألرینی فارسجا گؤستریرلر. آنجاق بو آدین کؤکو اولان «چیر» مورفمی، ایندی ده «چیرلاماق»، «چیرتداق» ( شراره و آتش‌پاره معناسیندا)، «چیرتیلداماق» (شعله‌ور شدن)، «چیرتیلتی» (بیر شئیین یانماغی‌نین سسی) و... . بو گون تورکیه‌ده هر بیر ایشیق ساچان وسیله‌یه هابئله لامپایا «چیرا» دئییرلر. گؤردویوموز کیمی،  «چیر» مورفمی، چیراق سؤزو «چیر+اق» شکلینده فورمالاشمیشدیر. چیر مورفمی «اود، ایشیق، پاریلتی، پارلاماق، یانماق» آنلام‌لارینی داشییان «یار/کور/قور» کؤکونون آللومورفودور (Baba Məhərrəmli- Dünya dillərində homogen sözlər. Bakı- 2016- s. 188). چ>ی کئچیدی تورک دیل‌لری‌نین فونولوگیاسی اوچون سجیّه‌وی‌دیر. قرقیزستان میفولوگیا و اسطوره‌لرینده «آی ایشیغی» معناسیندا «آی چاریق» ایفاده‌سی وار. تورک دیل‌لرینده یاروق/یاریق سؤزو «ایشیق» معناسیندادیر و «برک‌یاریق» سؤزو حاققیندا بیر باشقا پست و یازی‌دا دانیشمیشیق. فونولوگیا: فونتیکانین، دیلده‌کی فونِم‌لرین سیستمینی و اونلارین دَییشمه‌سینی اؤیره‌نن مبحث. دیلین فونِم‌لر سیستمی فونولوگیا ایله معین‌لشدیریلیر. مورفِم: سؤزون لکسیک و یا قراماتیک معناسی اولان حصّه‌سی (کؤک، شکیلچی، اؤن‌شکیلچی). #شاهین_مرادی @TurkVadisi

یارانماسیندا اشتراک ائتمیشدیر(oljas süleymanov, Az-Ya, 2005). بعضی تورک دیل‌لرینده ائله‌جه ده اورتا عصرلر آذربایجانیندا «تامغا»، «تامقا»، و یا «دامغا» سؤزو ایلکین معناسیندان ساوایی، مؤهور/ حرف و یا دوغرو اشاره‌سی (مثلاً قازاق دیلینده تئندیک تامقاسی) آنلامیندا بو گون ده ایش‌لدیلیر. قدیم سومئرده ساتیشا چیخاریلان مال‌لارین اوزرینه اؤز مؤهورونو (دامغاسینی) وورماق صلاحیتینه مالک اولان، اؤن آسیا، مصر و هندوستان‌لا آلیش وئریش ائدن حربی‌لشدیریلمیش بؤیوک تاجرلره «تامکار/تامقار» و یا «دامکار/دامقار» دئییلیردی. اتیمولوگیاسینا گلدیکده ایسه اونون قدیم دؤرلرده «تاکما»، تانقا، تانما آدلاندیریلماسی دامغانین «تانینما اشاره‌سی» کیمی یارانماسی احتمالی ایره‌لی سورمه‌یه اساس وئریر. چین‌ده تبّت داغ‌لاری‌نین اتک‌لرینده یاشایان ساریق یوقورلار (ساری اویغورلار) بو گونه‌دک قدیم اینانج‌لارینی (قام- شامان دین‌لرینی) ساخلایاراق تانری‌لارینی «آس تامقا»، «یاق تامقا»، «سون تامقا» آدلاندیریرلار. بعضی احتمال‌لارا گؤره قدیم تورک‌لرین اینانج‌لاریندا «تئنگری» و «تامقا» (دامغا) کلمه‌لری ایلک واخت‌لار عینی معنانی بیلدیرمیشدیر. آذربایجاندا مختلف تاریخی دؤرلرده «دامغا» سؤزونه سینونیم اولاراق «بیلگه» و یا «بَلگه»، «نیشان»، «مؤهور»، «توغرا» و «کَرتیک» کلمه‌لری ایش‌لدیلیردی اورتا عصرلرده مرکزی آسیا، یاخین شرق، شرقی اروپا تورک‌لری، ائله‌جه ده اونلارلا سیخ ایلگی‌ده اولان اسلاویان‌‎‌لار «دامغا» سؤزونه سینونیم قسمینده «یاساق» و «تاورو» کلمه‎‌لریندن ده استفاده ائتمیش‌لر. آنجاق دوغرو دئسک، بو سؤزلرین هامیسی دامغانین آیری- آیری قدیم فونکسیاسینی ایفاده ائدیردی. مثلاً آدیندان گؤروندویو کیمی «تاورو» (تاورا) کلمه‌سی ائو حئیوان‌لاری‌نین (داوارین) بدنینه، قولاق‌لارینا داغلانان دامغالاری، «یاساق»- گیریشی کنار شخص‌لر اوچون قاداغان اولونان بینالارین دیوارلارینا، ائله‌جه ده «یاسامال» (قوروق، خاقان فرمانی ایله قورونان یاساق اراضی) اعلان ائدیلن تورپاق‌لارین حدودلارینداکی آغاج و یا داش ستون‌‎‌لارینا وورولان رمزلری بیلدیریردی. اوست گئییم و اینانج یئرلری‌نین گیریش قاپی‌لارینی بزه‌ین «بیلگه» ایسه شخصین اِتنیک و دینی منسوبیتینی، عبادتگاهین هانسی اینانجا مخصوص اولدوغونو گؤستریردی. بو گون آرخائیزمه چئوریلن «بیلگه» سؤزونون کئچمیش دؤرلرده پارالل اولاراق «نکاح»، «ائولنمک» معناسیندا دا ایش‌لدیلمه‌سی اونون معنا چالارلاریندا «نیشان»، «علامت» مفهومونون دایاندیغینی تصدیق ائدیر. مثلاً دده قوربانی بیر بندده دئییر: «قوربانی» دئر: بو دردلری بیله‌سیز قوهوم- قارداش ییغیلیبان گله‌سیز. آدنا آخشامیندا «بَلگه» قویاسیز کسیله قووغاسی- قالی قیزلارین. بوتون بونلاردان باشقا، اورتا عصرلرده اوزرینده خاقان مؤهورو اولان فرمان‌لارا، صنعتکارلارین (نقّاش، زرگر، سیلاح اوستاسی، بنّا، خالچاچی و...) مولّف‌لیک حقوقونو اؤزونده عکس ائتدیرن ییغجام شکیلده اورنامِنتال نیشان‌لارا، گؤمروک روسومونا، پول ایله اؤده‌نیلن وئرگی‌لره (مالیات) ده «دامغا» دئییلیر، همن وسایط‌لری توپلایان مأمورلارا دا «دامغاچی» دئییلیردی.دیوان لغات‌التورک کتابینا دائر، تورک دونیاسی‌نین بؤیوک سلجوقی دؤلتینده «توغرالیق» (نیشان/ دامغا ووران) آدلی مأمور وظیفه‌سی ده موجود اولموشدور (Faruq Sümer. Oğuzlar. Bakı. Yazıçı. 1992.) استفاده اولونان قایناق: اوغوز بویو تامغالاری. تورک دامغالاری‌نین استتیک یاپیسی. یوکسک لیسانس تئزی. نیهات شیرین. اسکی تورک‌لرده یازی، کاغیت، کتاب و کاغیت دامغالاری- طوبا چاودار. اؤنگوت مزارلاریندا دامغالار- دکتر عثمان مئرت. دامغالار، رمزلر، منیمسه‌مه‌لر. آراز قوربانوو. #شاهین_مرادی @AdabiyatEvi

دامغا/ تامغا سؤزونون اتیمولوگیاسی: «دامغا» (تامقا، تانما، تانقا، تانقاما، تانبا، تاکما، تامغا، توغرا) سؤزو بیرمعنالی اولاراق تورک منشألی‌دیر. بو سؤز گؤی‌تورک متن‌لرینده «تامکا» کیمی گلمیشدیر. دامغا/ تامغا/ تامکا سؤزونه اورخون اپی‌قرافیک (اِپی قراف قدیم یونان‌لاردا عابده اوزرینده یازی‌لارا دئییلیر) عابده‌لرینده‌کی یازی‌لاردا دا راست گلینیر: «یئرده‌کی تامغالیق ایلخی» ( Aysu Ata- orhun türkçesi- anadolu üniversitesi, 2011). (باشقا مثال‌لار دا اورخون عابده‌لریندن ال‌ده‌دیر). «توغرا» (فارسجا و عربجه‌یه طغرا/طغراء کیمی یول تاپمیشدیر) سؤزو ایلک دفعه دؤرلرده «دامغا» سؤزونون سینونیمی (معناجا چوخ یاخین و یا عینی) کیمی ایش‌لنسه ده، اورتا عصرلرده عرب-تورک خطّاطلیق صنعتینده یازی اورنامِنتی (خطّاطلیق و هئیکل‌یونما صنعتینده تئز- تئز تکرارلانان ناخیش‌لار) نمونه‌سی کیمی خاقانین امضاسینی، مؤهرونو و گئربینی (بیر دؤلتین، شهرین، نسلین و...نین بایراق، پول، مؤهور و... اوزرینده تصویر اولونان فرق‌لندیرمه نیشانی) عوض ائتمیشدیر. احمد جواد اَمره‌یه گؤره «دامغا» سؤزونون کؤکونده اسکی تورکجه‌ده «یاندیرماق»، «داغلاماق»، «قیزدیرماق» معناسی وئرن «تام/دام» فعلی دایانیر (Emre Ahmet Cevat. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1954). فرانسه تدقیقاتچیسی «ژان پول رو» ایسه اونون داها قدیم، پروتوآلتای منشألی اولان، «بیر حئیوانین اوزرینه باسماق» کیمی یوزولان «تاق» فعلیندن تؤرندییینی ادعا ائدیر و مثال اولاراق «دامغا» سؤزونون سینونیم‌لریندن بیرینی «تاقما» کلمه‌سینی گؤستریر (Funda Toprak. Defteri çengiznamede boy nişanlari ve damqalar, 2011). اولژاس سلیمانوو ایسه «تامقا/ دامغا» سؤزونون اتیمولوگیاسینی داها قدیم دؤرلره، سومئر مدنیّتی ایله باغلاییر. اونون قناعتینه گؤره، بو کلمه اؤز منشأیینی پروتوسومئرلرین دیلینده «گیل لؤحه»، «یازیلی ماتریال» آنلامینی وئرن «توپ/tup» سؤزوندن گؤتورموشدور. سونرالار آکادلارین دیل‌لرینده توپْپ/tupp و توپپی، اروپالی‌لارین دیل‌لرینده ایسه «تیپوس» (لاتین)، «تیپروس» (یونان)، «تیپپه» (فرانسه) و «تایپ» (انگلستان) کیمی داخل اولموشدور. سومئر اصیل‌لی «توپ» سؤزو تورک دیل‌لرینده یازی، یازی لؤحه‌سی، صورت‌چیخارتما، مؤهور، پِرقامنت (کاغیذ دوزه‌نیلن واختا قدر اوستونده خط یازماق اوچون حئیوان دَریسی و همن دری اوستونده یازیلمیش قدیم ال یازماسی)، فرمان و.... یوزوم‌لاردا ایشلدیلن «تومار»، «تاپو»، «تاپ»، «تابلا» و ان نهایت «تامبا، تامقا، تابقا» کلمه‌لری‌نین یارانماسیندا اشتراک ائتمیشدیر(oljas süleymanov, Az-Ya, 2005). بعضی تورک دیل‌لرینده ائله‌جه ده اورتا عصرلر آذربایجانیندا «تامغا»، «تامقا»، و یا «دامغا» سؤزو ایلکین معناسیندان ساوایی، مؤهور/ حرف و یا دوغرو اشاره‌سی (مثلاً قازاق دیلینده تئندیک تامقاسی) آنلامیندا بو گون ده ایش‌لدیلیر. قدیم سومئرده ساتیشا چیخاریلان مال‌لارین اوزرینه اؤز مؤهورونو (دامغاسینی) وورماق صلاحیتینه مالک اولان، اؤن آسیا، مصر و هندوستان‌لا آلیش وئریش ائدن حربی‌لشدیریلمیش بؤیوک تاجرلره «تامکار/تامقار» و یا «دامکار/دامقار» دئییلیردی. اتیمولوگیاسینا گلدیکده ایسه اونون قدیم دؤرلرده «تاکما»، تانقا، تانما آدلاندیریلماسی دامغانین «تانینما اشاره‌سی» کیمی یارانماسی احتمالی ایره‌لی سورمه‌یه اساس وئریر. چین‌ده تبّت داغ‌لاری‌نین اتک‌لرینده یاشایان ساریق یوقورلار (ساری اویغورلار) بو گونه‌دک قدیم اینانج‌لارینی (قام- شامان دین‌لرینی) ساخلایاراق تانری‌لارینی «آس تامقا»، «یاق تامقا»، «سون تامقا» آدلاندیریرلار. بعضی احتمال‌لارا گؤره قدیم تورک‌لرین اینانج‌لاریندا «تئنگری» و «تامقا» (دامغا) کلمه‌لری ایلک واخت‌لار عینی معنانی بیلدیرمیشدیر. آذربایجاندا مختلف تاریخی دؤرلرده «دامغا» سؤزونه سینونیم اولاراق «بیلگه» و یا «بَلگه»، «نیشان»، «مؤهور»، «توغرا» و «کَرتیک» کلمه‌لری ایش‌لدیلیردی.