Bolalar yelkasidagi ortiqcha yuk qanday muammolarni keltirib chiqaradi?
- Singlingga qara! Men seni nega tug'ib katta qilib qo'yganman;
- Dadang ham meni o'ylamasdi, endi sen ham shunday qilyapsan;
-endi sen yonimga kirib, ishlab pul topishing lozim.
-oyi, nega ajrashib keta qolmaysiz?
-nega xafasiz nima qilsam xursand bo'lasiz, oyijon?
- iltimos, faqat yana dadam bilan urushmang. Men o'zim sizga yordam beraman.
Ota-ona va farzand orasida shu kabi dialoglar quloqqa chalinib turadi. Ba'zan oilada rollar almashganini, kichkinagina bolalar muhim maishiy ishlarga mas'ul qilib qo'yilgani yoxud oila tinchligi uchun mas'ul shaxsga aylanib qolganini ko'rishimiz mumkin. Xo'sh bu holat psixologiyada nima deyiladi? Uning qanday nozik jihatlari mavjud?
Perentifikatsiya psixologik jarayon bo'lib ota-onalar o'zi bajarishi kerak bo'lgan vazifalarni hali voyaga yetmagan farzandiga yuklab qo'yishi. Yoki shunchaki ota-onalar o'z burchlarini ado eta olmagani uchun bolalar ushbu mas'uliyatli vazifani bo'yniga olishga majbur bo'lib qolishi.
XX asrning 70-yillarida AQShda oilaviy psixoterapiya rivojlanishni boshladi. Oilaning har bir a'zosi o'zining psixologik funksiyalarini mos ravishda bajarishining ahamiyati, rollarning almashib qolishining salbiy oqibatlari borasida kitoblar yozila boshlandi. Argentinalik psixoterapevt Salvador Minuxin ilk bora fanga "perentifikatsiya" atamasini kiritdi.
Perentifikatsiyani boshqacha qilib bolaning ekstremal ravishda ulg'ayib qolishi deyish mumkin.
Psixologlar uning ikki turini ajratishadi:
1. Instrumental perentifikatsiya.
Bolaga yoshi uchun og'irlik qiladigan ko'p vazifalarni (uy tozalash, ovqat qilish, ukasiga qarash, oilaning moddiy ta'minlash v.h.) yuklanishi;
Oilada farzandlar ota-onasiga yordam berishi salbiy hodisa emas. Lekin bolaga yuklangan vazifalar uning jismoniy, psixologik imkoniyatlari bilan mos bo'lishi muhim.
10yoshli boladan doimiy ukasiga qarashni so'rash, 8-sinfli bola darsdan keyin kechgacha pul topishga harakat qilishi uning psixikasi uchun ham jismoniy salomatligi uchun ham og'irlik qilishi mumkin.
Instrumental perentifikatsiyada yumushlar har doim ham ota-onalar tomonidan yuklab qo'yilmaydi. Ba'zan ota-onalar o'zini shunaqa tutadiki, bola mas'uliyatni o'z bo'yniga olishga majbur bo'ladi. Masalan, oilasini moddiy ta'minlamaydigan alkogolik otaning o'g'li pul topish uchun o'zi harakat qilishga majbur bo'lishi mumkin.
2. Emotsional perentifikatsiyada farzand oilaning tinchligi, ota-onasining kayfiyatiga o'zini mas'ul deb idrok qilishni boshlaydi hamda shunga monand harakat qiladi.
Emotsional perentifikatsiya ko'proq hissiy noyetuk ota-onalar farzandlarida uchraydi. Ota-onasi ajrashgan farzand doimo onasining kayfiyatini ko'tarishga intilishi, uyda urush chiqmasligi uchun bola ehtiyojlarini ko'rsatmaslikka intilishi emotsional perentifikatsiyaga misol bo'ladi.
Perentifikatsiyaning shaxs ruhiyatiga ta'siri:
1.Bola kelajakda ham munosabatlar o'rnatishda shaxsiy chegaralarni saqlashga qiynaladi.
Gipperg'amxo'rligi bilan yaqinlarini bo'g'ishi mumkin. Yoki askincha, o'zining shaxsiy chegaralarini himoyalay olmasligi mumkin;
2. Bola har doim qutqaruvchi rejimida yurgani uchun keyinchalik ham o'z ehtiyojlarini eshitmasligi, ko'p vaqti, energiyasi boshqalar hayotini yaxshilashga sarf etilishi;
3. O'ziga yuqori talablar qo'yish, nazoratni kuchayishi natijasida xavotir darajasini ortib ketishi;
4. Tezda ulg'ayib qolish natijasida ulg'ayganda ham tengdoshlari bilan munosabatga kirishishda qiyinchilikka duch kelishi;
5. Ota-onaga qattiq bog'lanib qolish, ulardan hissiy ajrala olmaslik.
Perentifikatsiyadan qanday chiqish mumkin?
1.Avvalo, inson o'zida shu muammo borligini tan olishi va unda perentifikatsiyaning qanday ko'rinishlari ustuvor ekanligini aniqlab olishi kerak;
2. Hayotini resurslari hamda imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda tashkil qilishni boshlashi;
3. Shaxsiy chegaralarni aniqlab olish, ularni himoya qilishga iltilishi;
4.Yuqoridagilarni mustaqil bajarishga qiynalsa, psixolog ko'magidan foydalanishi mumkin.
T.me/rivojakademiyasi