Linguistics زانستی زمان، زمان‌ناسی

∎ زمانە زاگرۆسییەکان و زمانە ئێرانییەکان! ناوبەناو، دەبینم کە بە مەبەست بێت یان بێ مەبەست، هەردوو تێرمی مێژویی زمانە زاگرۆسیەکان و زمانە ئێرانییەکان، تێکەڵ دەکرێن، یان بۆ جیاکردنەوەی زمانی کوردیی، یان با ڕوونتر بڵێم، بەلای ناسیۆنالیستانی ناشارەزا لە زانستی زمان، بۆ دوور خستنەوەی کورد و خاکەکەی، لە دەوڵەتی ئێران و بزوتنەوەی فاشیزمی فارسیی و پان ئیرانیزم، بۆ پۆلێن کردنی زمانی کوردیی، چەمکی زمانە زاگرۆسییەکان، لەجیاتی زمانە ئێرانییەکان بەکاردێنن. با بزانین هیچ لێکچوون و جیاوازیەک لەنێوان ئەو دوو چەمکە و ئەم دوو تێرمە زمانەوانیەدا هەیە؟ ناوی زمانە زاگرۆسییەکان، وەکو تێرم لە زانستی دابەشبوونی مێژوویی زمانەکاندا نیە و تازەیە. ئەگەر وەک دەربڕینێکی جوگرافییش وەریبگرین، ئەوا زاراوەکە تەنیا ئەو زمانانەی سەرەتای مێژو دەگرێتەوە، کە زمانی ئەو گەلانە بووە، کە لە بنارەکانی کێوی شاهۆ، یان زاگرۆس ژیاون. وەک ئێلامیی، گۆتیی، نایریی، خالتیی، کاسیی، هوریی و هیدیش. زۆرجاران بەمانە دەگوترا لۆلۆیی و لولوبی، بە واتای جۆراوجۆری وەک چیایی، دوژمن، کەودەن. و تاد. زۆرێک لەو زمانانە و گەلەکانیان، شوێنەواری زمانەوانییان لەپاش بەجێنەماوە و بۆ ئێمە تا ڕادەیەکی زۆر نەناسراون. هەندێکیان تەنیا چەند ناوێکی میر و پاشاکانیان زاندراوە، لە ڕێگای تابڵۆ قوڕییە بەجێماوەکانی سومێریی، بابلیی و ئاشورییانەوە. لەو تابڵۆیانەدا، بەتەنێ هەندێک ناوی شوێن و پاشا و شتی کەمی دیان لەسەر دەزانین. هەندێکی دی، نوسراویان بەجێهێشتوە، وەک ئێلامیی و خالتییەکان، بەڵام هێشتا بەشی ئەوە ناکەن تا زمانەکانیان پۆلێن بکرێن، بەڵام بە دڵنیایی لە کوردیی دوورن. ئەو گەل و نەتەوانە، کە پێناچێت خۆشیان زمانی هاوبەشیان لەگەڵ یەک هەبووبێت، هاوکات لە کات و سەردەم و شوێنی لێکجیاواز دەرکەوتوون. نزیکەی تێکڕاشیان، پێش هاتنی هیندۆروپییەکان لەوێ ژیاون و خەڵکی بنەڕەتیی و بومیی ئەوێ بوون. کەواتە زمانە زاگرۆسیەکان بۆچیی؟ ئەم زاراوەیە، بە تازەیی و لەلایەن سوپەڕناسیۆنالیستانی کورد داهێندراوە، تا بەم ناوە، زمانی کوردی لە وشەی (ئێران) و زمانەکانی دی جیابکەنەوە و پێگەیەکی بەرزتر و خودایی بە کوردی ببەخشن و تا ڕادەیەکیش بیکەنە بنەڕەتی تێکڕای زمانەکانی سەر ڕووی گۆی زەوی. سەیرەکەی لەمەدایە، کە زۆرێک لەوانە هەر ناشزانن، کە وشەی زاگرۆس ناوێکی گرێکییە بۆ زنجیرە چیای شاھۆ، کە لە باکوری ڕۆژھەڵاتی کوردستانەوە (گۆڵی وان) بۆ باشور و تا سەر کەنداوی فارس شۆڕبۆتەوە. لە دەقە گرێکییە کۆنەکاندا، ناوەکە بە هەردوو زاگاریو، هەروەها زاگیرتۆس هاتووە. ناوەکە لە سەرەتای سەدەی بیستەوە، سەرەتا لە زمانی فارسیی بەکارهاتووە و دواتریش لە ڕێگای دەقە فارسییەکانەوە. کەوتۆتە ناو کوردیی. جا با بێمەوە سەر ئەو گەلانەی کە زووتر و پێش هیندۆروپییان لە بنارەکانی زاگرۆس دەژیان و دەپرسم، گەلۆ ئەی ئەوانە چیان بەسەرهات و دەبێت بۆ کوێ چووبن؟ بێگومان هەر لە ناوچەکانی خۆیان ماونەتەوە و بە کورتوکرمانجیی، تێکەڵ بە گەلانی دی بوون و بەرە بەرە زمانی تازەیان وەرگرتووە. بۆیە بە دووری نازانم، کە زوربەی ئەوانە، دواتر لە پێکهاتنی ڕووخساری نەتەوەیی کورد، بەشدار بووبن. ئەم قسەیەم، لە ڕووی خوێن و ڕەگەز و پێکهاتەی بۆماوەیی و D N A و شێوە و ڕەنگی پێست و چی و چی، ڕەنگە ڕاست بێت. بەڵام من باسی زمان دەکەم، نەک خوێن. زمان و نەژاد، دوو شتن، کە هەرگیز پێکناگەن. ئێمە لە زانستی زماندا، کارمان بە نەژاد و خوێنپاکیی و جیاوازی ڕەگەزیی گەلان نیە و تێکەڵکردنی زمان و خوێن و ڕەگەز، تەنیا نەزانیی و بێئاگایی دەگەیەنێت. با مێژو، یان زانستی بۆماوەیی D.N.A یش بیسەلمێنێت، کە کورد و فارس و ئەفغان و بەلوچ، خوێن و بنەچەیان لێکجیایە. با مێژونوسانیش بیسەلمێنن و بشڵێن، کە بنەڕەتی کوردان، لە لولو، گۆتیی، هوریی، هیتیی، ماننیی و میدیی و … هاتووە، بەڵام هیچ کەس ناتوانێت بیسەلمێنێت و بڵێت، زمانی کوردیی، سەر بە هەمان خێزان نیە، کە فارسیی و دەریی و گیلەکیی و بەلوچییش دەگرێتەوە. ئەمە وەک ئەوە وایە، کە سوریی، سودانیی، تونسیی و میسریی، با نەژادیشیان لێکجیا بێت، بەڵام عارەبیی زمانی زگماکیانە. لێرەدا دەردەکەوێت، کە نەژاد و بنەچە، چ کارێکی بە زمانەوە نیە. ∎درێژەی بابەتەکە، لێرە بخوێنەوە: 🪩چەنێلێ زمان‌ناسی: @zimannasi

(واتاناسی شوێن) نوسەر: موحمەد عەزیزی ڕەحمان وەیس حەسار زوان: فارسی. 🪩چەنێلی زمان‌ناسی: @zimannasi

(نژاد و زوان) نوسەر: کەی ئوستوان. زوان: فارسی. 🪩چەنێلی زمان‌ناسی: @zimannasi

∎ پسپۆڕ و شارەزای زوان زوان، وەکو هەمو زانستەکانی دیکەی ژیانی مرۆڤ و جیهانی بوون، هەردەم خەریکی گەشەکردن و بەرەوپێش‌چوونە. زانست، ڕاوەستاو و قەتیس نیە. هەمو زانستەکان، ڕۆژبەڕۆژ و سات‌بەسات خەریکە گەشە دەستێن و نوێ دەبنەوە. زوانیش وەکو پێشەنگی ئەم زانستانە بۆ مانەوە و تۆمارکردنی گشت زانستەکان، هاوکات و خێراتر، بەرەوپێش دەچێت و نوێ دەکرێتەوە. با پزیشکێک یا پسپۆڕێکی "مێشک" یا "دڵ" لە بەر چاو بگرین. کاتێک نەخۆشێک بۆ لای دەچێت، هیچ کات لەی ناپرسێت کە "ڕەگەز، ڕەنگ، زوان، نەتەوە، تەیفی هزریت" چیە، بەپێی زانستی خۆی، هەر کارێک کە بۆ چارەسەری لە دەستی بێت، دەی‌کات. پسپۆڕی زوانیش، بەم شێوەیە. گرینگی نادات کە "ڕەگەز، نەتەوە، تەیفی هزری، زوان، ڕەنگی" ئاخێوەرەکە، چیە. گرینگی بە زانستی بابەتەکە دەدات. بۆیە کاتێک کە ئێتیمۆلۆجیستێک یا مۆرفۆلۆجیستێک یا فۆنۆلۆجیستێک یا پسپۆڕێکی زوان_لینگۆستیکێک باس لە زوان دەکات، گرینگی بە زانست و پێکهاتە و بەستێن و داتای زانستی زوانەکە دەادت. پسپۆڕ و پزیشکەکە، هیچ کات لە ڕوی هەستیاری و سێنتامێنتالیەوە، باس لە نەخوشەکەی ناکات، هەر وەک چۆن پسپۆڕێکی زوانیش، بەم شێوەیە، هەستیاری ناڕوانێتە، ئەم زانستە. ئەمەیە کە کاتێک باسی وشەیەک دەکرێت یا زوانێک، پسپۆڕی زوان، ڕێگە بە خۆی نادات کە لە ڕوی هەستەوە، خێرا بڵێ: فڵان زوانە، زوان نیە! یا فڵان وشەیە هی فڵان زوانەیە یا نیە! بۆ وێنە، کاتێک ئێتیمۆلۆجیستێک، باس لە ڕەچەڵەک و ڕیشەی وشەیەک دەکات، دەبێت خۆ لە فۆڕم‌ناسی وشەکە، بپارێزێت. بۆ وێنە کە وشەیەکی وەکو: فڕەنسە" دەبینێت، خێرا نەڵێت: وشەیکی لێک‌داروی کوردیە، چون بەشێکە وشەکە لە (فرە = زۆر) کوردیەوە ساز بوە. یا وشەی (دەستیار) لە (دەستی یارەوە، دەستی خۆشەویستێکەوە) ساز بوە! یا وشەی (خاوەر) لە (خوا + وەرە) ساز بوە! ∎ سەرەتا پسپۆڕ و شارەزای زوان، دەبێت: ∘ ڕەوت و ڕێسا فۆنێتیکی و فۆنۆلۆجیەکانی زوانەکان، بزانێت! ∘ ڕەوتی ڕێسا مۆرفۆلۆجیەکانی زوانەکان، بزانێت! دۆخ و ئاستەکانی سینتەکس-ڕستەناسی زوانەکان، بزانێت! ∘ جیاوازی سنوری نێوان؛ فۆڕم‌ناسی و ڕەچەڵەک‌ناسی بزانێت! ∘ تێ‌گەیشتنی لە پڕۆسەی پڕاگمەتیک-مەبەست‌ناسی و سێمەنتیک-واتاناسی لە زوانەکانی هەبێت! ∘ دیاردە و بازنەکانی کەرەستەناکەرتیەکان، بناسێت! ∘ بازنە و دیاردە ڵێکسیکۆلۆجی-وشەسازی و مۆرفۆلۆجی-وشەناسی، وەکو: هاوفۆن، هاونگار، هاواتا، هاوشێوە بزانێت! ∘ دۆخ و ئاستی ڕیشەسازی و ڕیشەناسی، بناسێت! ∘ دیاردە و بازنەی، وام‌واژەیی بزانێت! ∘ بازنە و دۆخی ئابوری و تەنبەڵی و چالاک و ناچالاکی زوان، بزانێت! ∘ سەردەم و ئاست و بازنەی دۆخەکانی گەشەکردنی وشەکە لە سەردەمەکانی زوانەکە، بناسێت و ئاگایی لەی هەبن! کاتێک پسپۆڕێک کە ئەم بەشانەی زانی و ئاگایی لەی هەبون و توانی سنوری نێوانیان لە یەک، جودا بکاتەوە و لێ‌کیان بکاتەوە، ئەم جارە دەتوانێت کە باس لە ئاستی ڕەچەڵەکی وشەکە جا چ ئاستی گریمانە و چ ئاستی ڕەچەڵەکی وشە نزدیک‌بوەکە، بزانێت. کاتێک کە شارەزایی لەم بەشانە هەبو، پسپۆڕ و شارەزای زوان، ناڵێت کە فڵان وشەیە، بۆ فڵان زوان دەگەڕێتەوە، بەڵکو ئاستی گەشەکردنی زوانەکە، دەزانێت و تێ‌دەگات و ئاماژەی پێ‌دەکات. دەبێت ئێگجار، وشیار و ئاگادار بین، بەتایبەت ئێستا کە دۆخی زانستی زوان لە هەمو شوێنێک، خەریکی گەشەستاندن و بەرەوپێش‌چوونێکی ئێگجار خێرا و تایبەتی خۆیەتی و دەبێت ڕێگە بدرێت کە پسپۆڕی خۆی، چالاکی لە سەر بکات. #سابیرژاکاو چەنێلی زمان‌ناسی: @zimannasi

∎ بنزار و بەچکەزار و کوتەزار و... لە زانستی زمانناسیدا هەڵەیە. لە زمانی کوردیدا هاوتای ئەم چەمکانەی خوارەوە بەپێی پێناسەکەی لەبەر چاو بگرین: شێوەزار یان لەهجە (accent) ئەگەر جیاوازیی دوو جۆرەزمان تەنیا لە ئاستی تایبەتمەندییە بێژەییەکاندا بێت، بە هەر یەکە لەم جۆرەزمانانە دەڵێین «شێوەزار». بە وتەیەکی دیکە، جیاوازییەکانی نێوان ئەم دوو جۆرەزمانە تەنیا لە ئاستی دەنگی‌ـ‌واچی‌دایە. وەک یول دەڵێت، وشەی شێوەزار لایەنە بێژەییەکان دەگرێتەوە کە دیاری دەکات ئاخێوەر لە باری جوگرافیایی و کۆمەڵایەتییەوە،  سەر بە چ ناوچەیەکە. زار یان زاراوە (dialect) لە کوردستانی ڕۆژهەڵاتدا زیاتر وشەی «زاراوە» بەکار دەهێنن و لە باشووردا لە وشەی «زار» کەڵک وەردەگرن. بەڵام بۆ ئەوەی وشەی زاراوە لەگەڵ وشەی (terms)دا کە ئەم وشەش بە واتای زاراوەیە، تێکەڵ نەکرێت و فرەمانایی ساز نەکات، هەر وشەی «زار» بەکار دەهێنین. لە پێناسەی زاردا دەڵێن: شێوەیەک لە زمانە کە کۆمەڵێک سیمای تایبەتی ڕێزمانی، وشەیی و بێژەیی لەگەڵە.ئەمڕۆ هیچ پێوەرێکی قبووڵ‌کراوی جیهانی بۆ جیاکردنەوەی زمانێک لە زارێک لە ئارادا نییە. زاری تاکەکەسی (idiolect) زمان‌ناسان گەیشتوونەتە ئەو ئەنجامەی کە هیچ دوو ئاخێوەرێک ڕێک وەک یەک  قسە ناکەن. هەر ئاخێوەرێک لەگەڵ ئاخێوەرانی دیکە لە باری تێبینییە ڕێزمانییەکان، واتای وشەکان و پێکهاتە واتاییەکانەوە جیاوازە. بە وتەیەکی دیکە، تەنانەت دوو ئاخێوەری زمانێکی تایبەت، ڕێک بە یەک شێواز، زمان بەکار ناهێنن بەڵکوو هەر یەک لەو ئاخێوەرانە، مودێلە زمانییە تایبەتەکانی خۆیانیان هەیە و هەر ئاخێوەرێک خاوەنی جۆرەزمانێکی تایبەتی خۆیەتی کە وەک «زاری تاکەکەسی»  دەناسرێت. شێوەزمان (register) ئەگەر ئاخێوەرێک لەگەڵ هاوکارەکانی سەبارەت بە کار و پیشەی خۆی قسە بکات، زمانی بەکارهێنراو لەگەڵ ئەو زمانەی کە بۆ نموونە لە ماڵەوە لەگەڵ ئەندامانی بنەماڵەی بەکاری دەهێنێ، بە ئەگەرێکی زۆرەوە تا ڕادەیەک جیاواز دەبێت. جۆرەزمانەکان کە بەم شرۆڤەوە لەگەڵ تایبەتمەندییەکان، پسپۆڕایەتییەکان یان بابەتە تایبەتەکان پێوەندییان هەیە، بە «شێوەزمان» ناوی لێ دەبەن. بۆ نموونە شێوەزمانی یاسا تایبەتی یاسایە و لەگەڵ شێوەزمانی پزیشکی جیاوازیی هەیە. شێواز (style) ڕەنگە زۆر جار بیستبێتتان کە بە کەسێک دەڵێن «بە زمانی فەرمی قسە دەکات» یان «ئاخاوتنی قورسە» کە دەکرێ ڕستەی لەم چەشنە لە ڕێگای زمان‌ناسیی کۆمەڵایەتییەوە شی‌ و تاوتوێ بکرێن. دەکرێ بڵێین کە ئەگەر بە جۆرەزمانێکی تایبەت لە پێکهاتەیەکی کۆمەڵایەتیی تایبەتدا قسە بکەین و ئەم ئاخاوتنەی ئێمە لەگەڵ پێکهاتەی فەرمی یان نافەرمی و خۆمانەدا یەک بگرێتەوە، شێوازی ئاخاوتنی ئێمەش گۆڕانکاری بەسەردا دێت. بۆ نموونە لە ئاقارێکی فێرکاری و پەروەردەدا لەگەڵ مامۆستای زانکۆ بە شێوەی فەرمی قسە دەکەین و لەگەڵ منداڵێک یان هاوڕێیانی خۆمان بە شێوازێکی خۆمانەتر دەدوێین. دەکرێ بڵێین کە شێوازی ئاخاوتن بە پێی ئاستی خوێندەواری، جۆری پیشە و کار و چینی کۆمەڵایەتی دەگۆڕدرێت و بەکارهێنانی شێوازی ئاخاوتن دەگەڕێتەوە سەر بەستێن و باری دەوروبەر. جۆرەزمان (variety) بە پێی ئەوەی کە سنوورێکی تایبەت و یەکلاکەرەوە لە نێوان زمان و زار و شێوەزاردا نییە  زمان‌ناسان وشەی «جۆرەزمان» بەکار دەهێنن. وشەی جۆرەزمان بە شێوەی گشتی و بەربڵاوتر بەکار دەهێنرێ. بە ڕای ترادگیڵ ئەگەر بمانەوێ زۆر سوور و وردبین بین وشەی جۆرەزمان وەک وشەیەکی بێ‌لایەن و لانەگر بۆ هەموو جۆرە شێوازێکی زمانی (زار، شێوەزار، جۆرەزمانی کۆمەڵایەتی ، شێوازی ئاخاوتن و شێوەزمان) بەکار دەهێنن. لە ڕەوتی بەکارهێنانی جۆرەزماندا چیدی باری هەستیارانەی ئەرێنی یان نەرێنی لە ئارادا نییە و ئەم دەستەواژەیە دەتوانێ ببێتە هۆی کەم‌کردنەوە و دابەزینی هەستیاری و ئەو تێڕوانینانەی کە سەبارەت بەو پرسە دێنە ئاراوە کە چ شتێک زمانە و چ شتێک زار. ◾️لە ڕوانگەی زمان‌ناسیی مێژوویی و زمان‌ناسیی کۆمەڵایەتیدا، زارناسی  وەک یەکێک لە لقەکانی هەژمار دەکرێت و بە ڕوانگەیەکی کۆنەوە زمان بەرانبەر بە زار ، زار بەرانبەر بە شێوەزار  دەردەکەوێت و لەم پێوەندییەدا پێکهێنەکانی دیکە وەک جۆرەزمان ، زاری تاکەکەسی ، شێواز و شێوەزمان تاوتوێ دەکات. #عادڵ-موحمەدی 🪩چەنێلی زمان‌ناسی: @zimannasi

کورد کێيە! مێژوی بزر و نەگێڕدراوەی کورد. دوکتۆر شێرکۆ عادڵ دەباغ. ڕؤشنبيرى نەتەوەيى و نيشتمان‌پەروەر "سۆرانی حمەڕەش" ماوەيەکى دور و درێژە ئەسپى خۆى تاو داوە و لە بوارى نوسینی نەتەوەیی و نيشتمان‌پەروەرى لە دوتوێى کتێبێک‌دا، کۆمەڵێ زانيارى زۆرى کۆکردۆتەوە و سەرەتا بە ناوى کورد کێيە! لە ساڵى 2013 دا بڵاو کردەوە و پاشتر هەمان کتێبى لە 2023 دوبارە بڵاو کردەوە و وەک چاپى دوەم لە ژێر ناونيشانێکى جياوازتر بە ناوى: مێژوى بزر ونەگێڕدراوەى کورد، هەروەها بە زمانى ئينڵيسى English بڵاوى کردۆتەوە لەسەر ئەمەزۆن. واتە هەر سێ کتێبەکە هەمووی (يەک کتێبەکە) وەک خوێنەرێک زۆر بە کورتى چەند سەرنجێک ئەخەمەڕوو هيوادارم بە سود بێ و ببێتە هاندەرى نوسەر و لە داهاتودا، کتێبخانەى کوردى دەوڵەمەنتر بکات. 🪩چەنێلی زمانناسی: @zimannasi

دروست‌داڕشتنی مۆرفۆلۆژیانەی (دای‌باب) د. سازان زاهیر ئاگایى تاک لە بارەى زمانەکەیەوە، لەم مەعریفە قوڵە زمانیەوە سەرچاوە دەگرێت کە ئاخێوەر هەیەتى و لە تەواوى دەربڕینەکانی‌دا بەرجەستەی دەکات. هەر ئەمەشە ڕێگە لە بەکارهێنانى هەڕەمەکیانەى زمان دەگرێت و وا دەکات، زمان سروشتیانە بەکار ببرێت و زۆرینەى ڕەهاى دروستە بەرهەم‌هاتوەکانى بە (داڕێژراو، لێکدراو)ەوە، ڕاست و دروست بن. بۆ نمونە دروستەى وشەکانى زمانى کوردى، هەڵگرى زانیارییە زمانیەکانن و ئاخێوەر دەتوانێت پەیوەست بە مۆرفۆلۆژییەوە، یاساکانى هەڵ‌گواستن و دروست‌کردنى وشەیان لێ‌هەڵ‌بهێنجێت، ئەم پەی‌پێ‌بردنەى یاسا زمانیەکان، دروستی فۆڕم و ڕاستى واتاى دروستە مۆرفۆلۆژییەکان فەراهەم دەکات. لەم ڕوانگەیەوە، فۆڕمێکى وەک (دای‌باب) کە فۆڕمێکى تازە دروست بوە و لە هەندێک بابەتى پەروەردەیی‌دا بەرچاو دەکەوێت، کام بەڵگە و پاساوى زانستی، ڕاستی و دروستی فۆڕمەکە پشتڕاست دەکەنەوە؟! ئایا دروست‌کردنى وەها فۆڕمێک چ کەلێنێکى وشەیى پڕکردوەتەوە و کام گرفت و قەیرانى فەرهەنگی زمانەکەى چارەسەر کردوە؟ لە کاتێک‌دا لە ڕوى فۆڕمەوە نادروستە و هاوکات لە ڕوى واتاشەوە، پێ‌ناچێت چەمکێکى نوێى بۆ فەرهەنگى کوردی زیاد کردبێت، چونکە لە بەرامبەردا دروستەى (دایک‌وباوک) وەک لێکسیمێک لە فەرهەنگ‌دا تۆمار کراوەو بە هەمان واتاى وشەکانى (الوالدین، Parents)ى زمانى عەرەبى و ئینگلیزی دێت، کە بە ڕونى و پڕاوپڕ واتا و چەمکەکەى دەگەیەنێت، بۆیە لە ئاوەزى ئاخێوەرى کورددا، فۆڕمى (دای‌باب) ناتوانێت ببێتە جێگرەوەى فۆڕمە دروستەکەى (دایک‌وباوک)، بەپێچەوانەوە، ڕەنگە ئەگەرى کەم‌بەهایى فۆڕمەکە، ئەگەرێکى چاوەڕوان‌کراو و بەهێز بێت، هەرچەندە ئەمە لەو ڕاستیە کەم ناکاتەوە، کە فۆڕمە نوێکە وەک هەر دروست بویەکى تر، زۆرجار لەگەڵ فۆڕمە دروستەکەى (دایک‌وباوک)دا لە ململانێ و کێبڕکێ‌دا دەبن، تا ئەو ڕادەیەى، هەندێک جار دەشێت ئەنجامەکان پێچەوانەى ویستى پێڕەوبەندانەى زمانەکە بێت. دایک‌وباوکم مامۆستان. سوپاس بۆ خوا دایک‌وباوکم لە ژیان‌دا ماون. دایک‌وباوک ڕووناکی ژیانن. دایک‌وباوکم پاڵپشتى تەواوى سەرکەوتنەکانم بون. گەر سەرنجى نمونەکانى سەرەوە بدەین، وشەى (دایک‌وباوک) بە دروستی، چەمک و واتاکەى گەیاندوە، بێ‌ئەوەى هیچ لەنگی، یا لێڵیەکى واتایى دروست کردبێت، کەواتە داڕشتەى سایکۆلۆژى و کۆمەڵایەتى ئاخێوەرى کورد بۆ لێکسیمى (دایک‌وباوک) بە جۆرێکە، ڕێگری لە بوى دروستەیەکى وەک (دای‌باب) دەکات و تەنانەت لە هەندێک بەکارهێنان‌دا، هەوڵى بلۆک‌کردنیشى دەدات، هەروەک تاقی‌کردنەوەى فۆڕمى (دای‌باب) لە هەمان جێکەوتەى (دایک‌وباوک) لە نمونەکانى پێشودا، بەڵگەى ئەو ڕاستیەن (بڕوانە نمونەکانى خوارەوە) ئەمە جگە لەوەى درکاندنى فۆنەتیکی (دای‌باب)، تا ڕادەیەک واتایەکى نیمچە_تابۆ لە هزرى ئاخێوەردا وێنا دەکات و لەگەڵ ئاوەزمەندی کورددا نایەتەوە، بەڵام (دایکان و باوکان) لە ڕستەیەکى وەک (سبەى کۆبونەوەى دایکان و باوکانە) دروستەى فرێزى تەکخراوى هەیە، بۆیە تەواوى زانیاریەکانى لە لێکسیمى (دایک‌وباوک) جیاوازە و بەوەش هەمان چەمک و واتا ناگەیەنێت. دای‌بابم مامۆستان. سپاس بۆ خوا، دای‌بابم لە ژیاندا ماون. دای‌باب ڕوناکى ژیانن. دای‌بابم پاڵپشتى تەواوى سەرکەوتنەکانم بون. *هەر لەمڕووەوە، پەیوەست بە دروستەوە دیاری‌کردنى پێکهاتەى (دای‌باب)، دو بۆچوون هەڵ‌دەگرێت: ١. دروستەکە بە ڕێگاى خستنەپاڵى (داى + باب) دروستکراوە، بەڵام یاسابەند نیە، بەڵکو ئاخێوەر تاک‌لایەنانە بەرهەمی‌هێناوە، کە تەیدا پشت بە فرێزى (دایە و بابە) بەستراوە، بۆ ئەمەش مۆرفۆفۆنۆلۆژى، بوەتە هۆکارى لەنێوچوونى مۆرفیمى تەکخستنى /-و-/ تەیدا. ٢. پێ‌دەچێت بۆ بەرهەم‌هێنانى ئەم فۆڕمە، میکانیزمى (تێکەڵ‌کردن/ ئاوێتەکردن- Blending)ى زمانى ئینگلیزی بۆ وشەکانى /دایک، باوک/ پەیڕەو کرا بێت، کە دیسانەوە لەبەر دو هۆکار بە پاساوێکى زانستی دانانرێت: لە لایەک، دیاری‌کردنى پێکهاتەى تازە دروست‌بوەکە لە سەر ئاستى تەکنشینی دەبێتە (داى+ باب) ئەو کات فۆڕمى (داى) بیچمە کوردیەکەى لە دەست دەدات. لە لایەکى تریشەوە، یەکێک لە مەرجەکانى (ئاوێتەکردن) گەیاندنى چەمکى نوێیە، بڕوانە (ڕۆڤار) کە وێڕاى کورت‌کردنەوەى فۆڕمە بنەڕەتیەکانى (ڕۆژنامە + گۆڤار) بیچمە نوێکەى /ڕۆڤار/ واتاى بڵاوکراوەیەکى نوێ لە خۆدەگرێت. ئەمانە هۆکارن بۆ ئەمەى، فۆڕمى (دای‌باب) نەتوانێت وەک (هاوواتا/ سینۆنیم)ى /دایک‌وباوک/ بەکار بهێنرێت، هەروەک ناشکرێت بڕیارى ئەوە بدرێت کە (دای‌باب) فۆڕمێکى کلیپکراوى (دایە و بابە) بێت، بەوپێیەى (دایە و بابە)، دروستەى فرێزى هەیەو تەیدا (دایە، بابە) فۆڕمى کورت‌کراوەى /دایک، باوک/ن و بەهۆى مۆرفیمى تەکخستنى /-و-/ و پاشگرى /-ە/وە... بۆ خوێندنەوەی درێژەی بابەتەکە ⬇️ ⬅️ درێژەی بابەتی دای‌باب 🪩چەنێلی زمانناسی: @zimannasi

دروست‌داڕشتنی مۆرفۆلۆژیانەی (دای‌باب) د. سازان زاهیر ئاگایى تاک لە بارەى زمانەکەیەوە، لەم مەعریفە قوڵە زمانیەوە سەرچاوە دەگرێت کە ئاخێوەر هەیەتى و لە تەواوى دەربڕینەکانی‌دا بەرجەستەی دەکات. هەر ئەمەشە ڕێگە لە بەکارهێنانى هەڕەمەکیانەى زمان دەگرێت و وا دەکات، زمان سروشتیانە بەکار ببرێت و زۆرینەى ڕەهاى دروستە بەرهەم‌هاتوەکانى بە (داڕێژراو، لێکدراو)ەوە، ڕاست و دروست بن. بۆ نمونە دروستەى وشەکانى زمانى کوردى، هەڵگرى زانیارییە زمانیەکانن و ئاخێوەر دەتوانێت پەیوەست بە مۆرفۆلۆژییەوە، یاساکانى هەڵ‌گواستن و دروست‌کردنى وشەیان لێ‌هەڵ‌بهێنجێت، ئەم پەی‌پێ‌بردنەى یاسا زمانیەکان، دروستی فۆڕم و ڕاستى واتاى دروستە مۆرفۆلۆژییەکان فەراهەم دەکات. لەم ڕوانگەیەوە، فۆڕمێکى وەک (دای‌باب) کە فۆڕمێکى تازە دروست بوە و لە هەندێک بابەتى پەروەردەیی‌دا بەرچاو دەکەوێت، کام بەڵگە و پاساوى زانستی، ڕاستی و دروستی فۆڕمەکە پشتڕاست دەکەنەوە؟! ئایا دروست‌کردنى وەها فۆڕمێک چ کەلێنێکى وشەیى پڕکردوەتەوە و کام گرفت و قەیرانى فەرهەنگی زمانەکەى چارەسەر کردوە؟ لە کاتێک‌دا لە ڕوى فۆڕمەوە نادروستە و هاوکات لە ڕوى واتاشەوە، پێ‌ناچێت چەمکێکى نوێى بۆ فەرهەنگى کوردی زیاد کردبێت، چونکە لە بەرامبەردا دروستەى (دایک‌وباوک) وەک لێکسیمێک لە فەرهەنگ‌دا تۆمار کراوەو بە هەمان واتاى وشەکانى (الوالدین، Parents)ى زمانى عەرەبى و ئینگلیزی دێت، کە بە ڕونى و پڕاوپڕ واتا و چەمکەکەى دەگەیەنێت، بۆیە لە ئاوەزى ئاخێوەرى کورددا، فۆڕمى (دای‌باب) ناتوانێت ببێتە جێگرەوەى فۆڕمە دروستەکەى (دایک‌وباوک)، بەپێچەوانەوە، ڕەنگە ئەگەرى کەم‌بەهایى فۆڕمەکە، ئەگەرێکى چاوەڕوان‌کراو و بەهێز بێت، هەرچەندە ئەمە لەو ڕاستیە کەم ناکاتەوە، کە فۆڕمە نوێکە وەک هەر دروست بویەکى تر، زۆرجار لەگەڵ فۆڕمە دروستەکەى (دایک‌وباوک)دا لە ململانێ و کێبڕکێ‌دا دەبن، تا ئەو ڕادەیەى، هەندێک جار دەشێت ئەنجامەکان پێچەوانەى ویستى پێڕەوبەندانەى زمانەکە بێت. دایک‌وباوکم مامۆستان. سوپاس بۆ خوا دایک‌وباوکم لە ژیان‌دا ماون. دایک‌وباوک ڕووناکی ژیانن. دایک‌وباوکم پاڵپشتى تەواوى سەرکەوتنەکانم بون. گەر سەرنجى نمونەکانى سەرەوە بدەین، وشەى (دایک‌وباوک) بە دروستی، چەمک و واتاکەى گەیاندوە، بێ‌ئەوەى هیچ لەنگی، یا لێڵیەکى واتایى دروست کردبێت، کەواتە داڕشتەى سایکۆلۆژى و کۆمەڵایەتى ئاخێوەرى کورد بۆ لێکسیمى (دایک‌وباوک) بە جۆرێکە، ڕێگری لە بوى دروستەیەکى وەک (دای‌باب) دەکات و تەنانەت لە هەندێک بەکارهێنان‌دا، هەوڵى بلۆک‌کردنیشى دەدات، هەروەک تاقی‌کردنەوەى فۆڕمى (دای‌باب) لە هەمان جێکەوتەى (دایک‌وباوک) لە نمونەکانى پێشودا، بەڵگەى ئەو ڕاستیەن (بڕوانە نمونەکانى خوارەوە) ئەمە جگە لەوەى درکاندنى فۆنەتیکی (دای‌باب)، تا ڕادەیەک واتایەکى نیمچە_تابۆ لە هزرى ئاخێوەردا وێنا دەکات و لەگەڵ ئاوەزمەندی کورددا نایەتەوە، بەڵام (دایکان و باوکان) لە ڕستەیەکى وەک (سبەى کۆبونەوەى دایکان و باوکانە) دروستەى فرێزى تەکخراوى هەیە، بۆیە تەواوى زانیاریەکانى لە لێکسیمى (دایک‌وباوک) جیاوازە و بەوەش هەمان چەمک و واتا ناگەیەنێت. دای‌بابم مامۆستان. سپاس بۆ خوا، دای‌بابم لە ژیاندا ماون. دای‌باب ڕوناکى ژیانن. دای‌بابم پاڵپشتى تەواوى سەرکەوتنەکانم بون. *هەر لەمڕووەوە، پەیوەست بە دروستەوە دیاری‌کردنى پێکهاتەى (دای‌باب)، دو بۆچوون هەڵ‌دەگرێت: ١. دروستەکە بە ڕێگاى خستنەپاڵى (داى + باب) دروستکراوە، بەڵام یاسابەند نیە، بەڵکو ئاخێوەر تاک‌لایەنانە بەرهەمی‌هێناوە، کە تەیدا پشت بە فرێزى (دایە و بابە) بەستراوە، بۆ ئەمەش مۆرفۆفۆنۆلۆژى، بوەتە هۆکارى لەنێوچوونى مۆرفیمى تەکخستنى /-و-/ تەیدا. ٢. پێ‌دەچێت بۆ بەرهەم‌هێنانى ئەم فۆڕمە، میکانیزمى (تێکەڵ‌کردن/ ئاوێتەکردن- Blending)ى زمانى ئینگلیزی بۆ وشەکانى /دایک، باوک/ پەیڕەو کرا بێت، کە دیسانەوە لەبەر دو هۆکار بە پاساوێکى زانستی دانانرێت: لە لایەک، دیاری‌کردنى پێکهاتەى تازە دروست‌بوەکە لە سەر ئاستى تەکنشینی دەبێتە (داى+ باب) ئەو کات فۆڕمى (داى) بیچمە کوردیەکەى لە دەست دەدات. لە لایەکى تریشەوە، یەکێک لە مەرجەکانى (ئاوێتەکردن) گەیاندنى چەمکى نوێیە، بڕوانە (ڕۆڤار) کە وێڕاى کورت‌کردنەوەى فۆڕمە بنەڕەتیەکانى (ڕۆژنامە + گۆڤار) بیچمە نوێکەى /ڕۆڤار/ واتاى بڵاوکراوەیەکى نوێ لە خۆدەگرێت. ئەمانە هۆکارن بۆ ئەمەى، فۆڕمى (دای‌باب) نەتوانێت وەک (هاوواتا/ سینۆنیم)ى /دایک‌وباوک/ بەکار بهێنرێت، هەروەک ناشکرێت بڕیارى ئەوە بدرێت کە (دای‌باب) فۆڕمێکى کلیپکراوى (دایە و بابە) بێت، بەوپێیەى (دایە و بابە)، دروستەى فرێزى هەیەو تەیدا (دایە، بابە) فۆڕمى کورت‌کراوەى /دایک، باوک/ن و بەهۆى مۆرفیمى تەکخستنى /-و-/ و پاشگرى /-ە/وە... بۆ خوێندنەوەی درێژەی بابەتەکە ⬇️ ⬅️ درێژەی بابەتی دای‌باب 🪩چەنێلی زمانناسی: @zimannasi

﴿وشە ئینگلیزیە بەکارهاتوەکان لە زمانی کوردی‌دا﴾ نوسەر: سالار فایق مەجید. زوان: بازنەی ناوەندی. 🪩چەنێلی زمانناسی: @zimannasi

مێژوی بزر و نەگێڕدراوە بە کۆپی کردنی ویکی‌پیدیا و فەیس‌بوک نانوسرێت! خوێندنەوەیەکی ڕەخنەگەرانەی "ئیدریس پیری" لە سەر کتێبی "مێژوی بزر و نەگێڕدراوەی کورد". وێڕای پیرۆزبایی نوسینی ئەم کتێبە لە بەڕێز کاک "سۆران حەمەڕەش" چەند ڕۆژ پێش ئێستا کتێبەکەم لە هاوڕێیەکم بە ئەمانەت وەرگرت، هەر لە چەند خۆلەکی سەرەتایە کە کتێبەکەم بینی و چاوێکیم پێدا خشاند، بەهۆی قەوارەی کەمی کتێبەکە بۆ بابەتێکی هەستیاری و گرینگ و دەوڵەمەندی پەیوەندی‌دار بە مێژوی کوردەوە و هەروەها نەبونی سەرچاوە و بونی دەیان بەش و بابەتی جیاواز کە پەیوەندی بە ناوی کتێبەکەوە نەبو و چەند هۆکارێکی‌تر، ئاستیم بۆ دەرکەوت، تاکو هاتمەوە ماڵەوە و لاپەڕەکانم لادایەوە، زیادتر دەرکەوت کە کۆمەڵگەی ئێمە، توشی چ کارەساتێکی گەورە هاتوە کە زۆرینەی کۆمەڵگە، بێ ئەمەی کتێبێک بخوێنێتەوە و بەدوای سەرچاوە و بەڵگەکانی‌دا و ئاستی زانستی. چەنێلی زمانناسی: @zimannasi