عقل آبی | صدیق قطبی

علم اول و آخر می‌خوانیم و می‌آموزیم و از بر می‌کنیم، و همچنان احساس می‌کنیم چیزی‌ کم است و آنچه حقیقت دانستگی است بر ما کشف نشده است. مولانا به ما می‌گوید عاشقی که در برابر خداوند «لا» شده باشد، یعنی بی‌خودانه در پیشگاه او بایستد و خالی از خویش به او عشق ببازد، علم اول و آخر را دارد. مقصود و غایت از همهٔ دانش‌ها رسیدن به عشقی بی‌خودانه و سرسپردنی سبکبار است. به اینجا که برسی در خاموشی‌ات تمام دانش‌ها بیان‌شده و تحقق‌یافته‌اند: خمش، کوته کن ای خاطر که علم اوّل و آخر بیان کرده بوَد عاشق چو پیش شاهْ لا باشد (کلیات شمس، غزلِ ۵۷۳) چنین درک و دریافتی از حقیقت و غایت دانش‌ها، ما را از دلواپسی و آشفتگی نجات می‌دهد و نقطهٔ پایانی می‌شود بر حرص و ولعِ دانایی. به تعبیر مولانا آن عاشق بخارایی به یُمن عشق از «غصهٔ دانش» رهایی یافت تا چشم به «خورشید بینش» بگمارد. یکدله به آفتاب عشق چشم دوخت تا بیناتر و بیناتر شود. عشق به او آموخت که بینایی مهم است نه دانایی، و بینایی در گرو چشم و دل باختن به آفتاب عشق است: عاشقان را شد مدرّس حُسنِ دوست دفتر و درس و سبَق‌ْشان روی اوست خامش‌اند و نعره‌ٔ تکرارشان می‌رود تا عرش و تختِ یارشان آن بخاری غصه‌ٔ دانش نداشت چشم بر خورشیدِ بینش می‌گماشت (مثنوی، ۳: ۳۸۴۹ و ۳۸۵۰ و ۳۸۵۷) در این مقام هم عاشقان اهل درس‌اند، اما درس آنان به تعبیر مولانا از جنس بحث و اعتراض و دلیل‌آوری نیست، بلکه دیدن و چشیدن و ذوق است: طریقِ بحثْ لِجاجَ است و اعتراض و دلیل طریق دِل همه دیده‌ست و ذوق و شَهد و شِکر (کلیات شمس، غزل ۹۱۳) درس عاشقان، درسی است که سرآمد شدن در آن نه محتاج جدال است و نه تکرار: درسی که عشق داد، فراموش کِی شود؟ از بحث و از جِدال و ز تکرار فارغیم (همان، غزل ۱۵۲۵) علمِ بحثی با تکرار و جدال و مباحثه تقویت می‌شود، و درس عشق با نظر کردن و ذوق‌ورزیدن که رسم و راه دل است. آنچه دل می‌چشد از یاد نمی‌رود، نیازمند تکرار نیست و از بحث و جدال مایه نمی‌گیرد. علم بحثی از یاد می‌رود و «حدیث دوست» می‌ماند: آنها که خوانده‌ام همه از یاد من برفت الا حدیث دوست که تکرار می‌کنم (سعدی) حافظ می‌گفت: ما قصهٔ سکندر و دارا نخوانده‌ایم از ما به‌جز حکایت مهر و وفا مپرس @sedigh_63

راز تو برون است ز داناییِ من احمد غزالی می‌گوید تا وقتی در ساحل باشی، می‌توانی از دریا و احوال آن حرف بزنی، اما به دریا که افتادی، دیگر خبری نمی‌توانی داد و زبان آنجا بیکار می‌شود: «نهایتِ علم ساحلِ عشق است. اگر بر ساحل بوَد ازو حدیثی نصیبِ او بوَد، و اگر قدم پیش نهد غرقه شود، آنگه کی یارد که خبر دهد و غرقه شده را کی علم بوَد حُسن تو فزونست ز بیناییِ من راز تو برون است ز داناییِ من در عشـق تو انبُه است تنهاییِ من در وصفِ تو عجزست تواناییِ من لا بل علم پروانهٔ عشق است، علمش برونِ کارست، اندرو اوّل علم سوزد آنگه ازو خبر کی بیرون آرد» ▪️(سوانح، احمد غزالی، تصحیح هلموت ریتر، ص۱۱، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۸) مولانا نیز در شرح مقام سخن و سکوت مثال دریا را می‌آورد. برای رسیدن به دریا با اسب و زین می‌روی، اما وقتی به دریا رسیدی، دیگر اسب و زین به کار نمی‌آید. کشتی و مرکب چوبین لازم است. آن اسب و زین که راهرو را در خشکی به پیش می‌رانَد کلام است و آن مرکب چوبین، خاموشی: این ‌مَباحث تا بدینجا گفتنی‌ست هر چه آید زین سپس، بنهفتنی است ور بگویی، ور بکوشی صد هزار هست بیگار و، نگردد آشکار تا به دریا سَیرِ اسب و زین بُوَد بعد از اینَت مَرکبِ چوبین بُوَد مرکب چوبین به خشکی ابتر است خاص آن دریاییان را رهبر است این خموشی، مَرکبِ چوبین بُوَد بحریان را خامشی تلقین بُوَد (مثنوی، ۶: ۴۶۵۶ تا ۴۶۶۰) ساحل، مقام نظاره و تماشاست. تا نظاره‌گریم خبر می‌دهیم و حرف می‌زنیم، اما وقتی در دریا شناگریم مجال حرف کو؟ گویی هر چه عمیق‌تر و ژرف‌تر درگیر موقعیتی باشیم، کمتر امکان خبر دادن و سخن پیدا می‌کنیم. سهراب سپهری می‌گفت: «زمانی که از گل سخن می‌رانیم، از دریافت زندگی پنهان گل دوریم. باید لب‌بسته و خاموش به‌این حریم قدس نزدیک شد.»(تپش سایه‌ٔ دوست، کامیار عابدی، ص۱۱۸) @sedigh_63

یارِ بی‌سوادِ مولانا صلاح‌الدین زرکوب، یار بی‌سواد مولانا است که «قفل» را «قُلف» می‌خواند، «مبتلا» را «مفتلا» و «خُم» را «خُنب» و در چشم دیگران مردی عامی و کوچک‌قدر می‌نُمود. اما این مرد امّی در چشم مولانا ترجمان شمس بود و عطر خدا را می‌داد. پیوند الفت و مودّت چنان بود که گاه مولانا نیز جهت عزیزداشتِ خاطر او آن کلمات را به شیوه صلاح‌الدین زرکوب بر زبان می‌راند: «روزی حضرت مولانا فرمود که آن قُلف را بیاورند و در وقتِ دیگر گفت که فلانی مفتلا شده است؛ بوالفضولی گفته باشد که قُفل بایستی گفتن و درست آن است که مبتلا گویند؛ فرمود که موضوع آنچنان است که گفتی، اما جهتِ رعایتِ خاطرِ عزیزی چنان گفتم که روزی خدمتِ شیخ صلاح‌الدین مفتلا گفته بود و قُلف فرمود و راست آن است که او گفت...»(مناقب‌العارفین، ص۲۵۲_۲۵۳، نشر دوستان، ۱۳۹۶) «روزی در اثنای معارف خُم را خُنب فرمود. شخصی در آن مجلس نشسته بود، گفت: خداوندگار، خُم می‌گویند نه خُنب. خداوندگار فرمود: هی بی‌ادب! من این‌قدر می‌دانم، اما شیخ صلاح‌الدین چنین تلفظ می‌فرماید، متابعت تو اولی‌تر می‌دانم و راست آن است که او می‌فرماید.»(رساله سپهسالار، ص۲۷۱، نشر کارنامه، ۱۴۰۱) استاد فروزانفر دربارهٔ او می‌نویسد: «صلاح‌الدین مردی امّی بود و روزگار در قونیه به شغل زرکوبی می‌گذرانید و در دکان زرکوبی می‌نشست و ساعتی از عمر را صرف تحصیل علوم ظاهر و قیل و قال مدرسه و بحث و نظر که به‌عقیدهٔ این طایفه حجاب اکبر و سد راه است نکرده بود و حتی این که از روی لغت و عرف ادبا صحیح و درست هم سخن نمی‌راند و به جای قفل، قلف و به عوض مبتلا مفتلا  می‌گفت.... پس از آن که مولانا و صلاح‌الدین با یکدیگر تنگاتنگ و بی‌انقطاع ده سال تمام صحبت داشتند، ناگهان صلاح‌الدین رنجور شد و بیماری‌اش سخت به طول انجامید چنان که به مرگ تن در داد و به روایت افلاکی از مولانا درخواست که او نیز به رهایی وی از زندان کالبد رضا دهد.»(زندگی مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، بدیع‌الزمان فروزانفر، ص۱۳۸_۱۳۹، نشر کتاب پارسه، ۱۳۹۷) این شعر خون‌چکان را مولانا در مرگ او سروده است: ای ز هجرانت زمین و آسمان بگریسته دل میان خون نشسته، عقل و جان بگریسته چون به عالم نیست یک کس مر مکانت را عوض در عزای تو مکان و لامکان بگریسته جبرئیل و قدسیان را بال و پر ازرق شده انبیا و اولیا را دیدگان بگریسته اندر این ماتم دریغا تاب گفتارم نماند تا مثالی وانمایم کآنچنان بگریسته چون از این خانه برفتی سقف دولت درشکست لاجرم دولت بر اهل امتحان بگریسته در حقیقت صد جهان بودی، نبودی یک کسی دوش دیدم آن جهان بر این جهان بگریسته چو ز دیده دور گشتی رفت دیده در پی‌ات جان پیِ دیده بمانده، خون‌چکان بگریسته غیرت تو گر نبودی اشک‌ها باریدمی همچنین بِهْ خون‌چکان دل در نهان بگریسته مشک‌ها باید، چه جای اشک‌ها در هَجر تو هر نفس خونابه گشته، هر زمان بگریسته ای دریغا، ای دریغا، ای دریغا، ای دریغ بر چنان چشم عیانْ چشم گُمان بگریسته شه صلاح‌الدّین، برفتی ای همای گرم‌روْ از کمان جَستی چو تیر و آن کمان بگریسته بر صلاح‌الدّین چه داند هر کسی بگریستن؟ هم کسی باید که داند بر کسان بگریسته (کلیات شمس، غزلِ ۱۹۹۱) @sedigh_63

دلیل و عشق «هیچ کس را عاشق، دلیل نتواند گفتن بر خوبیِ معشوق، و هیچ‌کس نتواند در دل عاشق دلیل نشاندن که دالّ باشد بر نقصِ معشوق. پس معلوم شد که اینجا دلیل، کار ندارد، اینجا طالب عشق می‌باید بودن.» ▪️(فیه ما فیه، شرح کامل کریم زمانی، ص۲۵۷، انتشارات معین، ۱۳۹۰) مولانا در این کلام ژرف، دلیل را در برابر عشق می‌نهد. می‌گوید با دلیل نمی‌توان چشمی را به حُسن و زیبایی گشود و دلی را مجذوب یار کرد. همچنین با دلیل نمی‌توان از حُسن و جاذبهٔ یار کاست. و نتیجه می‌گیرد که به جای جستجوی دلیل، در طلب عشق باید بود. و اتفاق عشق، محتاج دلیل نیست. بیشتر ناشی از نوعی جهت‌گیری وجودی و عاطفی است. عشق به خداوند نیز چنین است. کسی را که دلشده و عطشان او نیست، نمی‌توان با دلیل و مدرک، دلشده و طالب او ساخت. تنها کاری که می‌شود کرد جلوه‌دادن است و آواز خواندن و درِ دل را گشودن و غبار از آن خاطرهٔ ازلی برگرفتن. با دلیل، شاید کسی باوری نیم‌بند و سرد به خداوند پیدا کند، اما میان باوری سرد به خداوند و رابطه‌ای گرم با او فاصله بسیار است. اگر با پژمردگی ایمان در خود یا دیگری روبرو شدیم، مولانا به ما می‌گوید مشکل را در کاستی یا فقدان دلایل نجوییم. مشکل، در پژمردن اشتیاق است و سرد شدن طلب. همان که شمس تبریزی می‌گفت: «خَلَل از اینست که خدا را به نظر محبت نمی‌نگرند، به نظر علم می‌نگرند، و به نظر معرفت، و نظر فلسفه! نظر محبت کار دیگرست.»(مقالات شمس، تصحیح محمدعلی موحد، ص۱۰۵) @sedigh_63

. برگی نمی‌جنبد و باد دستی بر آگاهی درخت نمی‌کشد این سکوت پهناور همهٔ حرف‌هاست صدّیق. .

. فرصت کوتاه است چشم‌های من کوچک‌اند و دریچه‌ها بسیار قانعم به روزنی که مرا به تماشای تو خواهد بُرد صدّیق. .

. رودخانه‌ٔ کوچک به کجا می‌روی؟ در دریا تنهاتری پاسخ می‌دهد: اما، پیوسته‌ام پیوسته‌ام... من نیز تنهایی‌ کوچکم را دوست می‌داشتم اگر می‌توانست به تنهایی‌ بزرگ تو بپیوندد صدّیق. .

شما را سبکبار خواهم ساخت... گاهی اتفاقی به ظاهر ساده و کوچک، برای صاحبدلان حادثه‌ای زیر و رو کننده است و آنها را به درک و دریافتِ حیرت‌آوری می‌‎‌رساند. به درکیِ روشن‌تر از آنچه خداوند با دوستان خود می‌کند. اتفاقی که رخ داده این است: کودکی در لجن افتاده است. در آن لجنِ تیره، هم ناپاکی گرفته است و هم سنگین‌بار شده است. مردم کاری نمی‌کنند. او را در آن گرفتاری و ناپاکی و گران‌باری رها کرده‌اند. مادر کودک درمی‌رسد با عشقی سرشار، خود را به میان لجن می‌افکند. کودک خود را برمی‌گیرد و با خود می‌بَرد. عملِ مادر، عاشقانه است، و ثمره‌‌ی آن سبکباری و پاکیزگی است. نجات از لجن، نجات از ناپاکی و گران‌باری است. بایزید در آنجا حاضر است. ماجرا را می‌بیند و به شور و وجد می‌آید: بویزید بسطامی قدّس الله روحه در راهی می‌رفت، آواز جمعی به گوش وی رسید، خواست که آن حال بازداند، فراز رسید. کودکی دید در لژن [= لجن] سیاه افتاده و خلقی به نظاره ایستاده، همی ناگاه مادر آن کودک از گوشه‌ای در دوید و خود را در میان لژن افکند و آن کودک را برگرفت و برفت. بویزید چون آن بدید وقتش خوش گشت؛ نعره‌ای بزد ایستاده و می‌گفت: شفقت بیامد، آلایش ببرد، محبت بیامد، معصیت ببرد، عنایت بیامد، جنایت ببرد». ▪️(کشف‌الاسرار و عدة‌الأبرار، ابوالفضل میبدی، جلد ۸، ص۵۳۸، نشر امیرکبیر، ۱۳۹۳) در این اتفاق آنچه به چشم بایزید می‌آید تصویری از خواست و اراده خداوند است. بایزید در این رخداد، ترجمانی از اراده‌ی خدا را می‌بیند. اراده‌ای که می‌خواهد «آلایش»، «معصیت» و «جنایت» را از آدمی بزداید. اراده‌ای که «شفقت»، «محبت» و «عنایت» است. عیسی مسیح هم می‌گفت من آمده‌ام تا شما را از این مُرداب، که در آن آلوده‌اید و گرانبار، رهایی بخشم: «نزد من آیید ای جمله‌ی رنجبران و گرانباران، و من شما را سبکبار خواهم ساخت. بر یوغ من گردن نهید و از من تعلیم گیرید. چه نرم‌خوی و دل‌خاشعم، و جان‌های شما سبکبار خواهد گشت. آری، یوغ من راحت است و بارم سبک.» ▪️(انجیل مَتّی، ۱۱: ۲۸ تا ۳۰) در قرآن کریم آمده است آنچه خداوند برای بندگان خود می‌خواهد آمرزش، طهارت، و آسانی و سبکباری است. می‌گوید خواست من این است که بر شما ستمی نرود، گرفتار تنگنا و دشواری نگردید، از آمرزش و بخشایش من برخوردار شوید، پاکیزه گردید، و نعمت من بر شما کامل شود. خواست من این است که ابدیت از آنِ شما باشد. خواست من این است که بر شما ستمی نرود: 〰️ وَمَا اللَّهُ يُرِيدُ ظُلْمًا لِلْعَالَمِينَ(آل‌عمران، ۱۰۸)؛«و خدا هیچ ستمی برای جهانیان نمی‌خواهد.» 〰️ وَمَا اللَّهُ يُرِيدُ ظُلْمًا لِلْعِبَادِ(غافر، ۳۱)؛ «و خدا هیچ ستمی برای بندگان نمی‌خواهد.» خواست من راه‌نمودن، روشنی‌بخشیدن، آمرزش آوردن و سبک کردنِ بارِ شماست: 〰️ يُرِيدُ اللَّهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمْ وَيَهْدِيَكُمْ سُنَنَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَيَتُوبَ عَلَيْكُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ. وَاللَّهُ يُرِيدُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْكُمْ وَيُرِيدُ الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الشَّهَوَاتِ أَنْ تَمِيلُوا مَيْلًا عَظِيمًا. يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُخَفِّفَ عَنْكُمْ وَخُلِقَ الْإِنْسَانُ ضَعِيفًا(نساء، ۲۶ تا ۲۸)؛ «خدا می‌خواهد برای شما توضیح دهد، و راه (و رسم) کسانی را که پیش از شما بوده‌اند به شما بنمایاند، و بر شما ببخشاید، و خدا دانای حکیم است. خدا می‌خواهد تا بر شما ببخشايد؛ و كسانى كه از خواسته‌‏ها(ى نفسانى) پيروى می‌كنند می‌خواهند شما دستخوش انحرافى بزرگ شويد. و خدا می‌خواهد تا بارتان را سبک گرداند؛ و (می‌داند که) انسان، ناتوان آفریده شده است.» خواست من در تنگنا نهادن شما نیست، به دشواری افکندن شما نیست؛ پاک گردانیدن شماست: 〰️ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ(بقره، ۱۸۵)؛ «خدا برای شما آسانی می‌خواهد و برایتان دشواری نمی‌خواهد.» 〰️ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ(مائده، ۶)؛ «خدا نمی‌خواهد هیچ‌گونه بر شما سخت و تنگ گیرد، بلکه می‌خواهد پاکیزه‌تان سازد و نعمتش را بر شما تمام گردانَد.» 〰️ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا(أحزاب، ۳۳)؛ «خدا می‌خواهد هرگونه پلیدی را از شما اهلِ‌بیت بزداید و شما را چنان که باید پاک و پاکیزه سازد.» خواست من ناکامی شما نیست، کامیابی جاوید شماست: 〰️ تُرِيدُونَ عَرَضَ الدُّنْيَا وَاللَّهُ يُرِيدُ الْآخِرَةَ(أنفال، ۶۷)؛ «شما کالای ناپایدار دنیا را می‌خواهید ولی خدا آخرت را [برای شما] می‌خواهد.» خواست خدا چیست؟ سنگین کردن بارِ ما؟ گرانبار ساختنِ ما از احساس گناه و ترس؟ تلخ‌کام کردن‌ِ ما با تحریم‌ها و تکلیف‌های بسیار؟ یا آنچنان که مادری عاشق با کودکی که در لجن افتاده می‌کند؟ @sedigh_63

. چه بنامم تو را که پژمرده‌ات نسازد؟ به چه نام بخوانمت تا نورت زخم برندارد چگونه صدایت کنم وقتی واژه‌ها تاریخی و کهنه‌اند و تو در تازگی‌ خیره‌کننده‌ات نگاهم می‌کنی پیوسته نگاهم می‌کنی برای نامیدن تو واژه‌ را از کدام پنجره باید وام گرفت و در جویبار کدام صبح شستشو داد؟ صدّیق. .