Sharqshunos tarixchi

​​Bolaligimda men hindular va qadimgi dunyodan kelgan oq ko'chmanchilar haqidagi romanlarni yaxshi ko'rardim. U yerdagi hindlar yuksak axloqiy ideallarga ega olijanob yovvoyilar sifatida tasvirlangan. Misol tariqasida "Bo'rilar bilan raqslar"ni o'ylab ko'ring. Yoki Pakahontas multfiliminichi ko'rganmisiz? Va men Ispaniya konkistadorlari tomonidan Markaziy va Janubiy Amerikani bosib olish haqidagi kitobga qanday duch kelganimni eslayman. Keyin, ispanlarga nisbatan salbiy munosabatda bo'lgan, ularni genotsidda va Mezoamerikaning buyuk sivilizatsiyalarini yo'q qilishda ayblagan muallifning ta'siri ostida men biz yo'qotgan Tenochtitlan sivilizatsiyalariga achinganman. Hozirchi Shimoliy va Janubiy Amerikadagi atsteklar va turli xil hindularni o‘rgangan antropolog va tarixchi olimlarning asarlarini o‘qib, aytishim mumkinki, yevropalik mustamlakachilar bu vahshiylarning sivilizatsiyalari va madaniyatini yo‘q qilib, qaysidir ma'noda xayrli ish qildilar. Hozir tushuntiraman. Muzlik davrining oxiriga kelib, Markaziy Amerikadagi ovchi-yig'uvchilar deyarli barcha yirik hayvonlar faunasini qirib tashlaganlar va o'zlari uchun oqsilga boy oziq-ovqat manbalarini qoldirmadilar. Go'sht yetishmasligini qandaydir tarzda qoplash uchun Atsteklar o'zlarini oqsil - aniqrog'i inson go'shti bilan ta'minlash uchun inson qurbonliklarining diniy tizimini o‘ylab topdilar. Antropolog Marvin Xarris hatto Tenochtitlanda badavlat odamlar orasida mashhur bo'lgan "inson miyasidan" pishiriq retsepti mavjudligini to‘liq ilmiy asoslab bera olgan. Qurbonlik qilishning barcha ma'lum tizimi qonxo'r xudolarni qondirish uchun emas, balki aholini harbiy asirlarning go'shti bilan boqish uchun ishlagan. Menimcha, bunday madaniyat bilan adekvat munosabatlarni o'rnatish mumkin emas edi. Rivojlangan (o'sha davr uchun) Yevropa sivilizatsiyasi aholini inson go'shti bilan boqish uchun asirlarni qo'lga olish asosida qurilgan kanniballar sivilizatsiyasi bilan qanday munosabatlar qurishi mumkin edi? Eng qizig'i shundaki, kannibalizm nafaqat Markaziy Amerikada, balki Yangi Dunyodagi mahalliy qabilalar orasida keng tarqalgan. Shunday qilib, Yevropa mustamlakachiligi - barcha kamchiliklariga qaramay - bu odamlarni ochiq vahshiylikdan va bir-birlarini yeyish zaruratidan qutqardi. 🗺Quyida kannibalizmning tarqalishi xaritasi. Yashil u ilgaridan mavjud bo‘lgan joylar, pushti esa 1893 yildan so‘ng tarqalgan. P.S. Shu bilan birga, men darhol eslatib o‘tishim kerakki, men mustamlakachilikni mutlaqo ijobiy hodisa deb hisoblamayman, ularning minglab salbiy tomonlari bilan o‘nlab yaxshi tomonlarini ham sanab o‘tish lozim deyapman xolos. Ha yana bir gap shu mavzu qiziq bo‘lsa M. Xarrisning shu yil (2024-y) nashrdan chiqqan "Kanniballar va qirollar. Madaniyatlarning kelib chiqishi" nomli kitobni ruschada o‘qishingiz mumkin. Kanalga obuna bo‘ling 🖌@Sharqshunos_tarixchi

🇮🇶Iroqda milliy o'zlikni mustahkamlash uchun rasmiylar madaniy yodgorliklarni tiklash va yangilarini yaratishda davom etmoqda. 🇮🇶Iroqning bugungi o'ziga xosligi qadimgi Mesopotamiya, jumladan Shumer, Akkad, Bobil va Ossuriya imperiyalari sivilizatsiyalari tarixiga asoslanadi. Iroqdagi yirik va zamonaviy inshoatlar ham tarixiy epitetlar bilan jihozlanadi. 🇸🇾Masalan, Mosulda “Assyria Mall” yirik savdo-koʻngilochar majmuasi qurildi. Uning yonida Ossuriya shohi Sinaxxerib haykali va mixxat yozuvi oʻrnatilgan. 🇸🇾Shumerlarning Ur shahridagi miloddan avvalgi XXI asrda qurilgan Zikkurati ham qayta tiklandi. Bugun Iroqda shunga o'xshash misollar ko'p. Kanalga obuna bo‘ling ✒️@Sharqshunos_tarixchi

​​📕Tarbiya kitobi (كتاب الاعتبار) Arab-suriyalik aristokrat, jangchi va diplomat Usama ibn Munqid (أسامة بن منقذ) muallifligidagi avtobiografik xronika (hayot yillari: 1095-1188). Ushbu kitob XII asrdagi arablar hayoti haqida hikoya qiladi. Salib yurishlari, ularning salibchilar (o'rta asrlarda islom olamida "franklar" (afranj) deb atalgan) bilan bo'lgan munosabatlari, ular bilan bo'lgan janglar va boshqa aloqalari va o'rta asrlar arab Sharqining rang-barang hayoti haqida yorqin tasavvur beradi, aniqrog'i, uning Yevropa salib ritsarlari bilan aloqada bo'lgan arablar qismi haqida. 📚 “Tarbiya kitobi”ning katta qismi oʻsha davr moddiy madaniyatiga bagʻishlangan. Muallif jamiyatning olijanob a'zolari (salibchilar ham, musulmonlar ham), ularning uylari, qal'alari, kiyim-kechaklari va qimmatbaho mol-mulki haqida ma'lumot berilgan. 🏰 Bunga qo'shimcha ravishda kitobda salibchilar bilan bo'lgan janglar ham tasvirlangan (ba'zida naturalistik, masalan, kimnidir otga nayza bilan qadagan va hokazo) ⚔️ Usama ko'plab janglarda (aniqrog'i, qurolli militsiya bo'linmalari o'rtasidagi to'qnashuvlarda, o'rta asrlarda tez-tez sodir bo'lgan) shaxsan ishtirok etganligi sababli, uning asarida o'sha yillardagi harbiy tashkilot qanday tuzilganligi haqida batafsil ma'lumotlar mavjud. Bularning barchasi “Tarbiya kitobi” muallifi Misrdagi shia Fotimiy xalifalari saroyida hamda Halab va Damashq hukmdori Nurad-Din davrida xizmat qilgan paytdagi ichki siyosiy tuzilma haqida tasavvur beradi. Asarda O‘rta asrlarda Yaqin Sharqda sher ovlash va davolash an’analari ham mohirlik bilan tasvirlangan. Kitob bilan tanishish uchun bu yerga bosing. Kanalga obuna bo‘ling 🖌@Sharqshunos_tarixchi

🇺🇸 Pokistonning Vaziriston hududida AQSh harbiy bazasi yaratilishi mumkin. Bu haqda afg'on razvedkasining sobiq xodimlarining mintaqadagi vaziyat haqidagi maxfiy ma'lumotlarga kirish huquqini saqlab qolgan manbalari xabar bermoqda. Ularning fikricha, Vaziristonda (xalqaro aksilterror markaz niqobi ostida) Amerika harbiy bazasini yaratish masalasi allaqachon tubdan hal qilingan. Amerika AfPak mintaqasiga qaytadi. Kanalga obuna bo‘ling ✒️@Sharqshunos_tarixchi

🌙 #sharq_sanati 📚“Yaratilganlarning mo‘jizalari” «Чудеса Сотворенного» (عجائب المخلوقات) – mumtoz islom adabiyotining o‘rta asrlarda Yaqin Sharq bo‘ylab sayohatchilar yo‘lida uchragan mo‘jizalar va xayoliy mavjudotlarga bag‘ishlangan voqealar haqida yozilgan asarlar yig‘indisi bo‘lib, bu arab adabiyotida maxsus janr hisoblangan. 📚Bu janrdagi kitoblar islom olamida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ular doimiy ravishda to‘ldirilib, qayta yozilib turilgan, eng muhimi, ular rang-barang tasvirlar bilan bezatilgani uchun xalifalar va amirlarga sovg‘a sifatida taqdim etilgan. Kanalga obuna bo‘ling 🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​📿So'fiylar boshchiligidagi mustamlakachilikka qarshi harakatlar. Musulmon dunyosidagi mustamlakachilikka qarshi harakatlar tarixida mulla va tariqat shayxlari kabi ma’naviyat peshvolari siymolari ko‘pincha ozodlik uchun kurash timsoliga aylanadi. Ummatning turli hududlarida, jumladan Turkistonda ham xuddi shunday harakatlar mustamlaka zulmidan ozod bo‘lish istagida o‘ziga xos o‘xshashliklarni namoyon etadi. 🪬Umar al-Muxtor "cho‘l arsloni" nomi bilan tanilgan, senusiylar tariqati shayxi bo‘lgan va Liviyada italyan bosqinchilariga qarshi qarshilik ko‘rsatishga boshchilik qilgan. Jazoir amiri va qodiriy tariqat so‘fisi Abdulqodir XIX asr o‘rtalarida fransuz mustamlakachilari bosqiniga qarshilik ko‘rsatdi. Imom Shomil va Shimoliy Kavkazdagi boshqa imomlar naqshbandiya tariqatining shayxlari boʻlganliklari uchun XIX asrda Rossiya ekspansiyasiga qarshi Shimoliy Kavkazning ozodlik qarshiligiga rahbarlik qilishgan. O'rta Osiyoda ham xuddi shunday jarayonlar diniy yetakchilar mustamlakachilarga qarshi qo'shinlarga rahbarlik qilganlarida ham sodir bo'lgan. 🔺Birinchi bo‘lib 1820-1828 yillarda Sin sulolasiga qarshi qo‘zg‘olon ko‘targan, Sharqiy Turkiston musulmonlari yetakchisi, Afaqiya naqshbandiya tariqatidan so‘fiy Jahongir Xo‘ja esga tushadi. Uning qashg‘ar, qo‘qon va qirg‘izlardan tashkil topgan qo‘shinlari Sin qo‘shinlarini bir qancha mag‘lubiyatga uchratib, bir yilga yaqin Sharqiy Turkistonning asosiy shahri — Qashqarni nazorat qilib turdi. 🔺Yana bir shunga o'xshash sud jarayoni keyinroq Andijonda bo'lib o'tdi - 1898 yilda Andijonda Rossiya imperiyasiga qarshi qo'zg'olonga boshchilik qilgan naqshbandiya so'fiylik tariqatining eshonlaridan biri Muhammad Ali eshon (dukchi-eshon nomi bilan ham mashhur). Muhammad Ali hududni ruslardan tozalashga intilib, "muqaddas urush" ga chaqirdi va 2000 kishini Rossiya imperiyasi hukmronligiga qarshi olib bordi. 🔺Qo‘qonlik mulla, 1918-1921 yillarda Farg‘ona vodiysidagi Bosmachi (Qurboshi)ning nufuzli dala qo‘mondoni Katta Ergashni ham alohida ta’kidlash joiz. Mulla Ergash ko‘targan kurash bayrog‘i ostida yuzlab, minglab odamlar turdi. Qo‘qon yaqinidagi Bachqir qishlog‘i Turkiston mustaqilligi uchun kengayib borayotgan qurolli harakatning asosiy tayanchlaridan biriga aylandi. 🔸Bu tarixiy shaxslarning umumiy o‘xshashligi shundaki, ular mulla va tariqat shayxlari sifatida mustamlakachilikka qarshi harakatlarda asosiy rol o‘ynaganlar. Tariqatlar nafaqat diniy tashkilotlar, balki ierarxiyaga ega tayyor ijtimoiy tuzilmalardir. Mustamlakachilik davrida mustamlakachilar mavjud ijtimoiy tashkilot institutlarini vayron qilganlarida, tariqatlar ijtimoiy muvofiqlashtirishning posbonlari vazifasini bajargan. Kanalga obuna bo‘ling 🖌@Sharqshunos_tarixchi

#sharh 💧Hozirgi kunda 22 ta arab davlatidan 19 tasi u yoki bu darajada suv tanqisligini boshdan kechirmoqda. 🇮🇶Bu muammo, ayniqsa, bugungi kunda Iroq uchun dolzarbdir. Mamlakatdagi suv zaxiralari mamlakat tarixidagi eng past darajaga yetdi. ❤️ Iroqning 45 millionlik aholisining aksariyati Mesopotamiyada yashaydi. Turkiya janubi-sharqidan boshlanuvchi Dajla va Furot daryolari Iroqning asosiy suv resurslarining qariyb 98% ni tashkil qiladi. 🇹🇷Turkiya tomonidan ushbu daryolarning yuqori oqimi va irmoqlarida toʻgʻonlar qurilishi suv oqimini qisqartirdi va uzoq vaqtdan beri azob chekayotgan Iroqda suv inqiroziga olib keldi. Bugun tomonlar bu muammoni birgalikda hal qilishga harakat qilmoqda. Kanalga obuna bo‘ling 🖌@Sharqshunos_tarixchi

🗡🧕Zulfiqor (араб. ذو الفقار ‎) paygʻambarimiz — Muhammad s.a.v ning afsonaviy qilichalarining nomi. Payg'ambar alayhissalom uni Badr jangida qo'lga kiritilgan o'ljalarni taqsimlash paytida oldilar. 🇮🇷 Qurol payg'ambarimizga barcha harbiy yurishlarida hamroh bo'lgan va o'limlaridan so'ng tig'i solih xalifalardan biri Ali r.a ga o'tgan. 🌙Muqaddas qurolning qayerda ekanligi noma'lum. Bir versiyaga ko'ra, qilich turk sultonlari tomonidan o'zlashtirilgan va ko'p asrlar davomida Istanbuldagi To‘pqopi saroyida yashiringan. 🏴 Zulfiqor ko'pincha musulmon bayroqlarida tasvirlangan, jangda yengilmaslik va muvaffaqiyat ramzi hisoblangan. Qilich haqida ikki tig‘li degan ta‘rif berilishi asnosida uning haqiqiy shaklini har xil tasavvur qilish tufayli bayroqlarda turlicha tasvirlanishiga guvoh bo‘lishimiz mumkin. Kanalga obuna bo‘ling 🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​Saudiya Arabistonining Yashil tashabbusi “Saudi Vision 2030” davlat dasturining yana bir muhim qismi mamlakatdagi yashil zonalarni keskin ko‘paytirishga mo‘ljallangan – Saudiya Arabistoni ekologik tashabbusi valiahd shahzoda Muhammad bin Salmon Ol Saud tomonidan 2021-yilda boshlangan.

Tashabbusning asosiy maqsadi: iqlim o'zgarishiga qarshi kurashish, atrof-muhit va endemik hayvonlarni kelajak avlodlar uchun saqlash va tiklashdan iborat.

Atrof-muhit tashabbusining eng muhim vazifalari qatorida arab leopardining (Panthera pardus nimr) populyatsiyasini tiklash ham bor. Bugungi kunda yirtqichlarning soni 200 dan oshmaydi, bu esa butun turni yo'q bo'lib ketish arafasida qoldiradi. Arab leopardini faqat Arabiston yarim orolining bir qator joylarida topish mumkin: Ummon, Yaman va ehtimol Saudiya Arabistoni. Noqonuniy ov qilish, leopard o'ljasini yo'q qilish, shuningdek, yashash muhitining keskin qisqarishi tufayli qoplonlarning soni keskin kamaydi. 2021 yil aprel oyida Toifdagi Yovvoyi tabiatni o'rganish markazida arab leopard mushukchasi tug'ildi - qiz, bu asirlikda yetishtirilgan ettinchi leopard. Kelgusida Markazda yetishtirilgan barcha qoplonlarni “Yashil” dasturi doirasida tashkil etilayotgan Sharaon qo‘riqxonasiga qo‘yib yuborish rejalashtirilgan. Qo‘riqxona ming yillar davomida hayvonlarning tabiiy yashash joyi bo‘lgan qadimiy Nabatiy qoyatoshlari Hegra shahridan sharqdagi kanyonda joylashgan bo‘ladi. Bundan tashqari, dasturda qoplonlarga har qanday zarar etkazish taqiqlangan, shuningdek, ushbu hayvonning hujumi natijasida chorva mollari yo'qolgan taqdirda, faqat yovvoyi mushukning o'zi zarar ko'rmagan taqdirda, fermerlarga yetkazilgan zararni qoplash nazarda tutilgan. Odamlar uchun, mutaxassislarning fikriga ko'ra, leopard xavf tug'dirmaydi. Yashil tashabbusning bir xil darajada muhim qismi qayta qurish bo'lib, u keng hududlarning cho'llanishiga barham berish va qo'riqlanadigan yerlar soni va hajmini sezilarli darajada oshirishni o'z ichiga oladi. Saudiya Arabistonidagi birinchi qo'riqxona 1986 yilda yaratilgan: Saudiya Arabistoni shimolidagi Harrat al-Xarrahdagi 13,775 kvadrat kilometrlik qo'riqxona. Hozir bu yerda juda koʻp turli hayvonlar, jumladan, g‘izollar, arab boʻrisi, qizil tulki, arktik tulki, yoʻl-yoʻl sirtlon, qoʻngʻir quyon, jerboa, burgut va lochinlar yashaydi. Ayni paytda shtatning 14 ta hududi, umumiy maydoni 82 000 kvadrat kmetrdan ortiq. himoyalangan maqom berildi. Yashil tashabbus homiyligida hozirda qo'riqlanadigan erlar maydonini taxminan 600 000 kvadrat kmga oshirish rejalashtirilgan. Bu Qirollikning umumiy hududining 30 foizdan ortig'ini tashkil etadi. Valiahd shahzodaning so‘zlariga ko‘ra, atrof-muhitni muhofaza qilish dasturi doirasida yaqin o‘n yilliklarda 10 milliard daraxt ekish rejalashtirilgan, bu esa daraxtlar qoplamining 12 barobarga ko‘payishiga olib keladi. Bu 40 million gektarga yaqin vayronaga aylangan yerni tiklashga teng. #Saudiya_Arabistoni Kanalga obuna bo‘ling 🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​Hozirgacha ko'plab siyosiylashgan fuqarolar SSSRdagi qayta qurish oddiy odamlar tomonidan pastdan bosim bilan boshlangan deb hisoblashadi. Ammo bugungi kunda ko'plab hujjatlar bu unchalik to‘g‘ri emasligini ko'rsatmoqda. Qayta qurish yuqoridan boshlangan va oddiy odamlarning "yomon kayfiyati" ning yuqori siyosatga ta'siri ortiqcha baholangan. Bu haqda birinchilardan bo'lib taniqli tarixchi Ilya Zemtsov 1989 yilda Londonda nashr etilgan "Chernenko: Sovet Ittifoqi qayta qurish arafasida" kitobida yozgan. Zemtsov tizimni ichkaridan yaxshi bilardi. SSSRda falsafa fanlari doktori, Ozarbayjon Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi axborot sektori mudiri boʻlgan. U AQShga hijrat qildi va u yerda Garvard universitetida professor bo'ldi. Zemtsov sovet jamiyatining holati haqida shunday yozgan: “Ijtimoiy patologiya markaziy rejalashtirish va ishchi kuchi yetishmasligi tufayli falaj boʻlgan iqtisoddan boshlandi, poraxoʻrlik, yolgʻon va loqaydlik bilan toʻlib-toshgan jamiyat hayotini qamrab oldi. Amerika Qo'shma Shtatlari va Kanadani o'zining ulkan hududiga joylashtira oladigan (va hali ham millionlab kvadrat kilometr tegmagan tayga va cheksiz tundra to'ldirilmagan) davlat o'z xalqini oziqlantirish va kiyintirishga qodir emas edi. Sovet tarixining qahramonlik davri tugadi, mamlakatda befarqlik va kinizm hukm surdi. Ammo rejim uchun hech qanday xavf yo'q edi, uning hukmdorlari faqat ma'lum bir noqulaylikni boshdan kechirdilar xolos. Sovet Ittifoqi barqaror jamiyat bo'lib qolaverdi. U erkin mamlakatlardagi taraqqiyot harakatidan farqli qonunlar asosida rivojlandi va faoliyat yuritdi. G'arbda Sovet Ittifoqida qishloq xo'jaligi tanazzul yoqasida, deb hisoblanar edi. Aslida, oziq-ovqat yetishmasligi tizimga yaxshi xizmat qildi: u doimo tashvishli ommani chuqur va muhim ijtimoiy muammolardan chalg'itdi. Raqobatni boshdan kechirmagan Sovet sanoati past rentabelli va samarasiz edi, lekin bu uning afzalligi edi: hammani ish bilan ta'minlash orqali u yuqori darajadagi ijtimoiy barqarorlik va ishonchlilikni yaratdi va kafolatladi. Kam ish haqi, og'ir mehnat sharoitlari va nomukammal yashash sharoitlarini falokat belgilari va choralari deb hisoblash uchun hech qanday sabab yo'q edi, chunki yopiq sovet jamiyatida farovonlikning alohida mezonlari mavjud edi - bu hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'lgan mutlaq turmush darajasi emas edi. Sovet xalqi qiyin hayotini o'zi bilmas edi. Sababi solishtirish uchun ularda boshqa namuna bo‘lmagan. (Menejment) ayniqsa tashvishlanish uchun hech qanday sabab yo'q edi. Sovet xalqi qiyinchilik va qiyinchiliklarga sabr-toqat va chidamlilik uchun mislsiz salohiyatga ega va davlat odamlarning eng oddiy ehtiyojlarini qondirish orqali ijtimoiy keskinlikni "yengillashtirish" uchun keng imkoniyatlarga ega edi. Tizimli indoktrinatsiya ommani manipulyatsiyaga moyil qildi, ularning qarshilik ko'rsatish qobiliyati butunlay falaj bo'ldi." Qayta qurish yuqoridan boshlangan va shuning uchun uning foyda oluvchilari faqat yuqori bo'ladi, deya ogohlantirdi Zemtsov. Qadimgi siyosiy qoida: o'zgarishlarni kim boshlasa, uni amalga oshirayotganlarning manfaatiga mos keladi va g'olib hammasini oladi. Zemtsov o'zgarishlarning asosiy agenti Andropov jamoasi - "yaxshi universitetlarning diplomlariga ega yangi avlod xavfsizlik xodimlari" deb hisobladi va ular g'alaba qozonishdi. Biroz vaqt o'tgach, taniqli sovet-amerikalik sotsiolog Vladimir Shlapentox Zemtsovning xulosalarini tasdiqladi: SSSRda pastdan islohotlarga talab yo'q edi, sovet odamlarining 80 foizigacha o'z hayotlarida hamma narsadan mamnun edilar. (Meni qo‘shimcham: odamlar hali ham SSSRdan mamnun.) Bu Islohotlar yuqoridan boshlangan edi, g‘olib ham yuqoridagilar bo‘ldi. Kanalga obuna bo‘ling ✒️@Sharqshunos_tarixchi