کاناڵ کتێب

🔳 خولی نوێی فێرکاریی ڕێزمانی کوردی لە کۆڕی فێرگەی زمانی کوردیی هێما بەڕێوە دەچێت. ⚪️ هەموو حەفتەیەک، چوارشەممە، کاتژمێر ١٠:١٥ شەو. ❤️ ئایدیی کۆڕ: @korifergeyhema

#قازی_محەممەد ئێستا کە بڕیارە من لە سێدارە بدرێم، بە خاتری ئەو سۆز و بەڵێنەیە کە من بە میللەتەکەمم داوە. بڕیارم داوە لەگەڵ گەلەکمدا بژیم و بۆ ئەوان بمرم. ئیتر چۆن بەڵێنی خۆم و سوێندێک کە خواردومە بیشکێنم! ئەگەر خوای گەورە ئەو شێوە مەرگەم بە خۆ بەهیلاکدان دانەنێ، نا پەشیمان نیم، چونکە بەڵێنم بە میللەتی کورد دابوو لەگەڵیان بژیم و لە پێناویاندا بمرم! ئەگەر من ڕۆیبام و ئەمنیان نەکەوتایە دەست، کەسانی زۆرتان لە خەڵکی مەهاباد و میللەتی کورد بە تۆڵەی من دەکوشت، جا بۆیە خۆشحاڵم بەوەی یەکەم کار من بێتاوان دەکوژرێم و دووەمیش بە بەڵێنی خۆم وەفام کرد و هیوادارم ڕوسوری دنیا و قیامەت بم لە لای خودا و لە لای میللەتەکەی خۆم...! ✍#پێشەوا_قازی_محەممەد @sher_nusrava

متخصری در بارۀ خان احمدخان اردلان (با این توضیح که کی.بورد سیستم به درستی نیم اسپیس را اجرا نمی کند لذ برای اغلاط نگارشی معذور هستیم. بعد از دوره تیموری دو طایفۀ قراقوینلو و آق قوینلو ترکمنی قدرت به قدرت رسیدند. خلأ قدرت و نبود یک حکومت مرکزی در ایران و آنتاتولی از دلایل و عوامل زمینه ساز ظهور یک حکومت کًردی در یک بخش از کُردستان بود که با نام «اردلان» شناخته شده است. بر اساس متون آشوری و جایابی پژوهشگران حوزه های باستان شناسی و تاریخ، پادشاهای «آلابریا» در 700 قبل از میلاد تقریبا با منطقۀ اردلان منطبق است. سالنامه های شلمنصر سوم و سارگن دوم از شهر پر از برج و باروی «پدیرا» یاد کرده اند، زمانی که سارگن دوم برای گرفتن خراج وارد پدیرا میشود دروازه کاخ شاه با روکش طلا اورا متحیر و شگفت زده میکند. بر اساس کتاب شرف نامه تشکیل امارت اردلان به بابااردلان نامی نسبت داده میشود که از نبیرۀ احمد بن مروان بوده است؛ بنی مروانیان در قرن پنج میلادی با مرکزیت آمد حکومتی وسیع قدرتمند و باثبات تشکیل داده بودند که به گفته مورخان با امنیتی که مروانیان برقرار کرده بودند، آهو و گرگ در کنار هم بر رسر یک چشمه آب مینوشیدند. بعد از بابا اردلان در حدود قرن دهم و یازدهم حکومت اردلان به هلوحان میرسد. در این مقطع زمانی دولتهای عثمانی و صفوی تازه ظهور کرده بودند. بر اساس شواهد از جمله با استناد به کتاب شرف نامه، امارت اردلان در زمان هلوخان با توجه به شرایط و اضاع عثمانی و صفوی تحت سلطه هیچکدام از آن دو دولت قرار نداشت. بعد از هلوخان حکومت به فرزند او «خان احمدخان» رسید. در اینجا تاریخنگاران وابسته به خانهای اردلان در دورۀ قاجار با مرکزیت شهر سنندج، در کتابهای تاریخی خود داستان هایی دروغین را پدید آوردند. از جمله این مطالب دروغین به این چند مطلب اشاره میکنیم: یکم: خان احمدخان به دعوت شاه عباس یکم به اصفهان رفته و شاه عباس خواهر خود با نام «سیده بیکم- زرکلاه» را به عقد او درآورده، به کُردستان برگشته پدر خود را کتف بسته به اصفهان میفرستد و خود حکومت اردلان را به دست میگیرد، به عنوان فرماندۀ صفوی با فرمان شاه بغداد را تصرف میکند. فرزندش با نام سرخاب را به عنوان گروگان به دربار شاه در اصفهان میفرستد بعدا به فرمان شاه صغی کور شده و خان احمد سر به شورش مینهد. همسرش با مطربی به نام یوسف رابطه برقرار میکند و به خان اردلان خیانت میکند . برای روشن شدن موضوع و پی بردن به بی پایه و اساس بودن این داستان دروغین؛ اولا سلطان محمد خدابنده پدر شاه عباس یکم دختری با نام سیده بیگم با شهرت زرکلاه نداشته، پس شاه عباس خواهری با این نام نداشته که به عقد خان احمدخان دربیارد و داستان رابطۀ همسر خان احمدخان با یوسف مطرب و فرزند پسری از خان احمدخان با نام سرخاب نیز دروغ و ساختگی است. دوم؛ سردار و فرمانده صفوی که به فرمان شاه عباس بغداد را تصرف کرد، قرچغای خان بود نه خان احمدخان اردلان و رفتن خان احمدخان به اصفهان وانتصاب خان احمدخان به عنوان والی کردستان و خیانت او به پدرش دروغی بیش نیست که سرچشمۀ آن به تاریخنگاری با نام قاضی شریف اردلان برمیگردد از کتابی با نام زبده التواریخ که بعد از او تاریخنگارانی دیگر مانند عبدالقادربن رستم بابانی و مستوره اردلان و ... آن را تکرار کردند. امید است که کسانی که خود را پژوهشگر تاریخ میدانند حداقل زحمت یک تفحص و جستجو در منابع و کتب را به خود بدهند و با آب و تاب این تحاریف داستانهای دروغین را بازگو نکنند و آب به آسیاب کسانی نریزند که شدیدا علاقه مند به این اباطیل میباشند.

بۆ یه‌که‌م جار مامۆستا موده‌ڕس له کتێبی بنه‌ماڵه‌ی زانیاران له شرۆڤه‌ی ژیانی "شێخ مسته‌فا ته‌خته" ڕایگه‌یاند که دیوانی شیعری شێخی له‌به‌رده‌ست‌دایه که له ڕووی که‌شکۆڵی مه‌محموود پاشای جاف ڕوونووسیان کردووه. دوایی چه‌ند ساڵ چاوه‌ڕوانی وێنه‌ی هه‌ڵگیراوی ده‌ستنووسی ئه‌م که‌شکۆڵه له لایه‌ن بنکه‌ی ژین له سلێمانی بڵاو کرایه‌وه.ئاکامی سرنجدانی ئێمه له ئه‌م که‌شکۆڵه ئه‌مه‌یه ئه‌و بەشه له په‌ڕاوێزی که‌شکۆڵی مه‌حموود پاشا جاف له لاپه‌‌ڕه‌ی ۱ هه‌تا ۵۸ که به سه‌رنووسی "من کلام شێخ مصطفی" هاتووه به ئه‌م هۆکارانه‌ی خواره‌وه که ده‌ستنیشانمان کردووه شیعری شێخ مصطفی ته‌خته نیین؛ ۱ـ نه له سه‌رنووس و نه له دواهاتی شیعره‌کان ئاماژه به ناوی "ته‌خته" نه‌کراوه ۲ـ هیچ دیارده و نیشانه‌یک که نیشانی بدات ئه‌م شێخ مسته‌فا که ناوی له سه‌ره‌تا و دواهاتی شیعره‌کاندا هاتووه، شێخ مسته‌فا ته‌خته‌یه له ئه‌م به‌شه له که‌شکۆڵه‌که‌دا نییه ۳ـ به پێی بنه‌ماکانی زمان‌ناسی؛ وشه‌ناسی، ده‌نگ‌ناسی و ڕێزمان به‌تایبه‌ت "ئارکائیک" له زمان، ئه‌م شیعرانه هیچ تایبه‌تمه‌ندیکی زمانیی سه‌ده‌ی ده هه‌تا یازده‌ی کۆچی، واتا سه‌رده‌می ژیانی شێخ مسته‌فا ته‌خته‌، له پێکهاته‌ی شیعره‌کاندا نییه و تایبه‌تمه‌ندی زمانی سه‌ده‌ی ۱۳ کوچی‌یان هه‌یه وه‌کوو زمانی شیعریی مه‌وله‌وی تاوه‌گۆزی و شاعیرانی دیکه‌ی سه‌ده‌ی ۱۳ و ۱۴ـی کۆچی مانگی ۴ـ به‌پێی بنه‌مای شێواز ناسی، شێوازی شیعری ئه‌م شیعرانه، شێوازی شیعری مه‌وله‌وی‌یه و به‌شێوه‌یکی دیار و ڕوون ئه‌م شاعیره شۆن‌که‌وتووی شێوازی شیعری مه‌وله‌وی بووه، له هه‌موو بوارێکه‌وه وه‌کوو؛ ڕسته‌سازی له میسره‌ع، شێوه‌ی ده‌ربڕین، ئاهه‌نگ، و ڕازاندنه‌وه ئه‌ده‌بی‌یه‌کان، به‌تایبه‌ت وێناکردن. ۵ـ دیاره شاعیری ئه‌م شیعرانه به‌ڕوونی لاسایی شیوه‌ی وتن و شێوازی شیعری "سه‌ید عه‌بدولحه‌کیم مه‌هجووری" کردووه‌ته‌‌وه، به‌جۆرێک که هه‌ندێ جار ڕسته و وشه‌کانی مه‌هجووری دووپات کردووه‌ته‌وه ۶ـ هه‌ندێ وشه و ناو له شیعره‌کانی ئه‌م شێخ مسته‌فا هاتووه که له سه‌ده‌کانی دوایی شێخ مسته‌فا ته‌خته به‌دی هاتوون بۆ وێنه " دووربین" له شیعری ئه‌م شاعیره‌دا هاتووه له کاتێکدا که دووربین نیوه‌ی دووه‌می سه‌ده‌ی ۱۸ـی زایینی له ئه‌ورووپا به‌دی هات و له ساڵه‌کانی سه‌رده‌می قاجار تاک‌وتراک هاتووته‌ ئێران بۆیه له سه‌ده‌ی ۱۰ هه‌تا ۱۱ دوورێن هه‌بوونی نه‌بووه تا خه‌ڵکی کوردستان بیناسن و شێخی ته‌خته ئاماژه‌ی پێی‌بکات! ۷ـ له زانشتی نوسخه‌ناسی‌دا ته‌نیا لە ڕووی یەک نوسخه ناساندنی به‌رهه‌مێک به‌ناوی که‌سێکه‌وه زانستانه نییه و نوسخه‌ی "منحصر به فرد"ـیش تایبه‌تمه‌ندی‌یه‌کانی خۆی هه‌یه که ئه‌م شیعرانه له که‌شکۆڵی مه‌حموود پاشا جافدا نیانه ۸ـ بۆیه ئاکامی ته‌واوی دیارده‌کان ئه‌مه‌یه که ئه‌م شیعرانه به‌هه‌ڵه به‌ناوی "دیوانی شیعری شێخ مسته‌فا" له که‌شکۆڵی جاف‌دا هاتوون، شیعری "شێخ مسته‌فا ته‌خته" نیین و دیار نییه ئه‌م "شێخ مسته‌فا" کێ بووه و خه‌ڵکی چه شوێنێک بووه. ۹ـ بڕوای ئێمه ئه‌وه‌یه که له ڕووی ته‌واوی دیارده‌کانی زمان‌ناسی، شێوازناسی شیعر و زۆر دیارده‌ی تر، ئه‌م شێخ مسته‌فایه که شیعری له لاپه‌ڕه‌ی ۱ هه‌تا ۵۸ـی که‌شکۆڵی مه‌حموود پاشا جاف‌دا هاتووه، له سه‌ده‌ی ۱۳ـی کۆچی مانگی‌دا له‌ژیاندا بووه. وێنە بۆ ئەم جۆرە کارە نازانستانە بۆ مێژووی ئەدەبی کوردی زۆرن و ڕەوتی توێژینەوەی میژووی ئەدەبی کوردی لاواز و نەخۆش کەوتووە! رەستگار ڕەزاقولی

بۆ یه‌که‌م جار مامۆستا موده‌ڕس له کتێبی بنه‌ماڵه‌ی زانیاران له شرۆڤه‌ی ژیانی "شێخ مسته‌فا ته‌خته" ڕایگه‌یاند که دیوانی شیعری شێخی له‌به‌رده‌ست‌دایه که له ڕووی که‌شکۆڵی مه‌محموود پاشای جاف ڕوونووسیان کردووه. دوایی چه‌ند ساڵ چاوه‌ڕوانی وێنه‌ی هه‌ڵگیراوی ده‌ستنووسی ئه‌م که‌شکۆڵه له لایه‌ن بنکه‌ی ژین له سلێمانی بڵاو کرایه‌وه.ئاکامی سرنجدانی ئێمه له ئه‌م که‌شکۆڵه ئه‌مه‌یه ئه‌و بەشه له په‌ڕاوێزی که‌شکۆڵی مه‌حموود پاشا جاف له لاپه‌‌ڕه‌ی ۱ هه‌تا ۵۸ که به سه‌رنووسی "من کلام شێخ مصطفی" هاتووه به ئه‌م هۆکارانه‌ی خواره‌وه که ده‌ستنیشانمان کردووه شیعری شێخ مصطفی ته‌خته نیین؛ ۱ـ نه له سه‌رنووس و نه له دواهاتی شیعره‌کان ئاماژه به ناوی "ته‌خته" نه‌کراوه ۲ـ هیچ دیارده و نیشانه‌یک که نیشانی بدات ئه‌م شێخ مسته‌فا که ناوی له سه‌ره‌تا و دواهاتی شیعره‌کاندا هاتووه، شێخ مسته‌فا ته‌خته‌یه له ئه‌م به‌شه له که‌شکۆڵه‌که‌دا نییه ۳ـ به پێی بنه‌ماکانی زمان‌ناسی؛ وشه‌ناسی، ده‌نگ‌ناسی و ڕێزمان به‌تایبه‌ت "ئارکائیک" له زمان، ئه‌م شیعرانه هیچ تایبه‌تمه‌ندیکی زمانیی سه‌ده‌ی ده هه‌تا یازده‌ی کۆچی، واتا سه‌رده‌می ژیانی شێخ مسته‌فا ته‌خته‌، له پێکهاته‌ی شیعره‌کاندا نییه و تایبه‌تمه‌ندی زمانی سه‌ده‌ی ۱۳ کوچی‌یان هه‌یه وه‌کوو زمانی شیعریی مه‌وله‌وی تاوه‌گۆزی و شاعیرانی دیکه‌ی سه‌ده‌ی ۱۳ و ۱۴ـی کۆچی مانگی ۴ـ به‌پێی بنه‌مای شێواز ناسی، شێوازی شیعری ئه‌م شیعرانه، شێوازی شیعری مه‌وله‌وی‌یه و به‌شێوه‌یکی دیار و ڕوون ئه‌م شاعیره شۆن‌که‌وتووی شێوازی شیعری مه‌وله‌وی بووه، له هه‌موو بوارێکه‌وه وه‌کوو؛ ڕسته‌سازی له میسره‌ع، شێوه‌ی ده‌ربڕین، ئاهه‌نگ، و ڕازاندنه‌وه ئه‌ده‌بی‌یه‌کان، به‌تایبه‌ت وێناکردن. ۵ـ دیاره شاعیری ئه‌م شیعرانه به‌ڕوونی لاسایی شیوه‌ی وتن و شێوازی شیعری "سه‌ید عه‌بدولحه‌کیم مه‌هجووری" کردووه‌ته‌‌وه، به‌جۆرێک که هه‌ندێ جار ڕسته و وشه‌کانی مه‌هجووری دووپات کردووه‌ته‌وه ۶ـ هه‌ندێ وشه و ناو له شیعره‌کانی ئه‌م شێخ مسته‌فا هاتووه که له سه‌ده‌کانی دوایی شێخ مسته‌فا ته‌خته به‌دی هاتوون بۆ وێنه " دووربین" له شیعری ئه‌م شاعیره‌دا هاتووه له کاتێکدا که دووربین نیوه‌ی دووه‌می سه‌ده‌ی ۱۸ـی زایینی له ئه‌ورووپا به‌دی هات و له ساڵه‌کانی سه‌رده‌می قاجار تاک‌وتراک هاتووته‌ ئێران بۆیه له سه‌ده‌ی ۱۰ هه‌تا ۱۱ دوورێن هه‌بوونی نه‌بووه تا خه‌ڵکی کوردستان بیناسن و شێخی ته‌خته ئاماژه‌ی پێی‌بکات! ۷ـ له زانشتی نوسخه‌ناسی‌دا ته‌نیا لە ڕووی یەک نوسخه ناساندنی به‌رهه‌مێک به‌ناوی که‌سێکه‌وه زانستانه نییه و نوسخه‌ی "منحصر به فرد"ـیش تایبه‌تمه‌ندی‌یه‌کانی خۆی هه‌یه که ئه‌م شیعرانه له که‌شکۆڵی مه‌حموود پاشا جافدا نیانه ۸ـ بۆیه ئاکامی ته‌واوی دیارده‌کان ئه‌مه‌یه که ئه‌م شیعرانه به‌هه‌ڵه به‌ناوی "دیوانی شیعری شێخ مسته‌فا" له که‌شکۆڵی جاف‌دا هاتوون، شیعری "شێخ مسته‌فا ته‌خته" نیین و دیار نییه ئه‌م "شێخ مسته‌فا" کێ بووه و خه‌ڵکی چه شوێنێک بووه. ۹ـ بڕوای ئێمه ئه‌وه‌یه که له ڕووی ته‌واوی دیارده‌کانی زمان‌ناسی، شێوازناسی شیعر و زۆر دیارده‌ی تر، ئه‌م شێخ مسته‌فایه که شیعری له لاپه‌ڕه‌ی ۱ هه‌تا ۵۸ـی که‌شکۆڵی مه‌حموود پاشا جاف‌دا هاتووه، له سه‌ده‌ی ۱۳ـی کۆچی مانگی‌دا له‌ژیاندا بووه. وێنە بۆ ئەم جۆرە کارە نازانستانە بۆ مێژووی ئەدەبی کوردی زۆرن و ڕەوتی توێژینەوەی میژووی ئەدەبی کوردی لاواز و نەخۆش کەوتووە!

بۆ یه‌که‌م جار مامۆستا موده‌ڕس له کتێبی بنه‌ماڵه‌ی زانیاران له شرۆڤه‌ی ژیانی "شێخ مسته‌فا ته‌خته" ڕایگه‌یاند که دیوانی شیعری شێخی له‌به‌رده‌ست‌دایه که له ڕووی که‌شکۆڵی مه‌محموود پاشای جاف ڕوونووسیان کردووه. دوایی چه‌ند ساڵ چاوه‌ڕوانی وێنه‌ی هه‌ڵگیراوی ده‌ستنووسی ئه‌م که‌شکۆڵه له لایه‌ن بنکه‌ی ژین له سلێمانی بڵاو کرایه‌وه.ئاکامی سرنجدانی ئێمه له ئه‌م که‌شکۆڵه ئه‌مه‌یه ئه‌و بشه له په‌ڕاوێزی که‌شکۆڵی مه‌حموود پاشا جاف له لاپه‌‌ڕه‌ی ۱ هه‌تا ۵۸ که به سه‌رنووسی "من کلام شێخ مصطفی" هاتووه به ئه‌م هۆکارانه‌ی خواره‌وه که ده‌ستنیشانمان کردووه شیعری شێخ مصطفی ته‌خته نیین؛ ۱ـ نه له سه‌رنووس و نه له دواهاتی شیعره‌کان ئاماژه به ناوی "ته‌خته" نه‌کراوه ۲ـ هیچ دیارده و نیشانه‌یک که نیشانی بدات ئه‌م شێخ مسته‌فا که ناوی له سه‌ره‌تا و دواهاتی شیعره‌کاندا هاتووه، شێخ مسته‌فا ته‌خته‌یه له ئه‌م به‌شه له که‌شکۆڵه‌که‌دا نییه ۳ـ به پێی بنه‌ماکانی زمان‌ناسی؛ وشه‌ناسی، ده‌نگ‌ناسی و ڕێزمان به‌تایبه‌ت "ئارکائیک" له زمان، ئه‌م شیعرانه هیچ تایبه‌تمه‌ندیکی زمانیی سه‌ده‌ی ده هه‌تا یازده‌ی کۆچی، واتا سه‌رده‌می ژیانی شێخ مسته‌فا ته‌خته‌، له پێکهاته‌ی شیعره‌کاندا نییه و تایبه‌تمه‌ندی زمانی سه‌ده‌ی ۱۳ کوچی‌یان هه‌یه وه‌کوو زمانی شیعریی مه‌وله‌وی تاوه‌گۆزی و شاعیرانی دیکه‌ی سه‌ده‌ی ۱۳ و ۱۴ـی کۆچی مانگی ۴ـ به‌پێی بنه‌مای شێواز ناسی، شێوازی شیعری ئه‌م شیعرانه، شێوازی شیعری مه‌وله‌وی‌یه و به‌شێوه‌یکی دیار و ڕوون ئه‌م شاعیره شۆن‌که‌وتووی شێوازی شیعری مه‌وله‌وی بووه، له هه‌موو بوارێکه‌وه وه‌کوو؛ ڕسته‌سازی له میسره‌ع، شێوه‌ی ده‌ربڕین، ئاهه‌نگ، و ڕازاندنه‌وه ئه‌ده‌بی‌یه‌کان، به‌تایبه‌ت وێناکردن. ۵ـ دیاره شاعیری ئه‌م شیعرانه به‌ڕوونی لاسایی شیوه‌ی وتن و شێوازی شیعری "سه‌ید عه‌بدولحه‌کیم مه‌هجووری" کردووه‌ته‌‌وه، به‌جۆرێک که هه‌ندێ جار ڕسته و وشه‌کانی مه‌هجووری دووپات کردووه‌ته‌وه ۶ـ هه‌ندێ وشه و ناو له شیعره‌کانی ئه‌م شێخ مسته‌فا هاتووه که له سه‌ده‌کانی دوایی شێخ مسته‌فا ته‌خته به‌دی هاتوون بۆ وێنه " دووربین" له شیعری ئه‌م شاعیره‌دا هاتووه له کاتێکدا که دووربین نیوه‌ی دووه‌می سه‌ده‌ی ۱۸ـی زایینی له ئه‌ورووپا به‌دی هات و له ساڵه‌کانی سه‌رده‌می قاجار تاک‌وتراک هاتووته‌ ئێران بۆیه له سه‌ده‌ی ۱۰ هه‌تا ۱۱ دوورێن هه‌بوونی نه‌بووه تا خه‌ڵکی کوردستان بیناسن و شێخی ته‌خته ئاماژه‌ی پێی‌بکات! ۷ـ له زانشتی نوسخه‌ناسی‌دا ته‌نیا لە ڕووی یەک نوسخه ناساندنی به‌رهه‌مێک به‌ناوی که‌سێکه‌وه زانستانه نییه و نوسخه‌ی "منحصر به فرد"ـیش تایبه‌تمه‌ندی‌یه‌کانی خۆی هه‌یه که ئه‌م شیعرانه له که‌شکۆڵی مه‌حموود پاشا جافدا نیانه ۸ـ بۆیه ئاکامی ته‌واوی دیارده‌کان ئه‌مه‌یه که ئه‌م شیعرانه به‌هه‌ڵه به‌ناوی "دیوانی شیعری شێخ مسته‌فا" له که‌شکۆڵی جاف‌دا هاتوون، شیعری "شێخ مسته‌فا ته‌خته" نیین و دیار نییه ئه‌م "شێخ مسته‌فا" کێ بووه و خه‌ڵکی چه شوێنێک بووه. ۹ـ بڕوای ئێمه ئه‌وه‌یه که له ڕووی ته‌واوی دیارده‌کانی زمان‌ناسی، شێوازناسی شیعر و زۆر دیارده‌ی تر، ئه‌م شێخ مسته‌فایه که شیعری له لاپه‌ڕه‌ی ۱ هه‌تا ۵۸ـی که‌شکۆڵی مه‌حموود پاشا جاف‌دا هاتووه، له سه‌ده‌ی ۱۳ـی کۆچی مانگی‌دا له‌ژیاندا بووه. وێنە بۆ ئەم جۆرە کارە نازانستانە بۆ مێژووی ئەدەبی کوردی زۆرن و ڕەوتی توێژینەوەی میژووی ئەدەبی کوردی لاواز و نەخۆش کەوتووە!

بۆ یه‌که‌م جار مامۆستا موده‌ڕس له کتێبی بنه‌ماڵه‌ی زانیاران له شرۆڤه‌ی ژیانی "شێخ مسته‌فا ته‌خته" ڕایگه‌ناند که دیوانی شیعری شێخی له‌به‌رده‌ست‌دایه که له ڕووی که‌شکۆڵی مه‌محموود پاشای جاف ڕوونووسیان کردووه. دوایی چه‌ند ساڵ چاوه‌ڕوانی وێنه‌ی هه‌ڵگیراوی ده‌ستنووسی ئه‌م که‌شکۆڵه له لایه‌ن بنکه‌ی ژین له سلێمانی بڵاو کرایه‌وه.ئاکامی سرنجدانی ئێمه له ئه‌م که‌شکۆڵه ئه‌مه‌یه ئه‌و بشه له په‌ڕاوێزی که‌شکۆڵی مه‌حموود پاشا جاف له لاپه‌‌ڕه‌ی ۱ هه‌تا ۵۸ که به سه‌رنووسی "من کلام شێخ مصطفی" هاتووه به ئه‌م هۆکارانه‌ی خواره‌وه که ده‌ستنیشانمان کردووه شیعری شێخ مصطفی ته‌خته نیین؛ ۱ـ نه له سه‌رنووس و نه له دواهاتی شیعره‌کان ئاماژه به ناوی "ته‌خته" نه‌کراوه ۲ـ هیچ دیارده و نیشانه‌یک که نیشانی بدات ئه‌م شێخ مسته‌فا که ناوی له سه‌ره‌تا و دواهاتی شیعره‌کاندا هاتووه، شێخ مسته‌فا ته‌خته‌یه له ئه‌م به‌شه له که‌شکۆڵه‌که‌دا نییه ۳ـ به پێی بنه‌ماکانی زمان‌ناسی؛ وشه‌ناسی، ده‌نگ‌ناسی و ڕێزمان به‌تایبه‌ت "ئارکائیک" له زمان، ئه‌م شیعرانه هیچ تایبه‌تمه‌ندیکی زمانیی سه‌ده‌ی ده هه‌تا یازده‌ی کۆچی، واتا سه‌رده‌می ژیانی شێخ مسته‌فا ته‌خته‌، له پێکهاته‌ی شیعره‌کاندا نییه و تایبه‌تمه‌ندی زمانی سه‌ده‌ی ۱۳ کوچی‌یان هه‌یه وه‌کوو زمانی شیعریی مه‌وله‌وی تاوه‌گۆزی و شاعیرانی دیکه‌ی سه‌ده‌ی ۱۳ و ۱۴ـی کۆچی مانگی ۴ـ به‌پێی بنه‌مای شێواز ناسی، شێوازی شیعری ئه‌م شیعرانه، شێوازی شیعری مه‌وله‌وی‌یه و به‌شێوه‌یکی دیار و ڕوون ئه‌م شاعیره شۆن‌که‌وتووی شێوازی شیعری مه‌وله‌وی بووه، له هه‌موو بوارێکه‌وه وه‌کوو؛ ڕسته‌سازی له میسره‌ع، شێوه‌ی ده‌ربڕین، ئاهه‌نگ، و ڕازاندنه‌وه ئه‌ده‌بی‌یه‌کان، به‌تایبه‌ت وێناکردن. ۵ـ دیاره شاعیری ئه‌م شیعرانه به‌ڕوونی لاسایی شیوه‌ی وتن و شێوازی شیعری "سه‌ید عه‌بدولحه‌کیم مه‌هجووری" کردووه‌ته‌‌وه، به‌جۆرێک که هه‌ندێ جار ڕسته و وشه‌کانی مه‌هجووری دووپات کردووه‌ته‌وه ۶ـ هه‌ندێ وشه و ناو له شیعره‌کانی ئه‌م شێخ مسته‌فا هاتووه که له سه‌ده‌کانی دوایی شێخ مسته‌فا ته‌خته به‌دی هاتوون بۆ وێنه " دووربین" له شیعری ئه‌م شاعیره‌دا هاتووه له کاتێکدا که دووربین نیوه‌ی دووه‌می سه‌ده‌ی ۱۸ـی زایینی له ئه‌ورووپا به‌دی هات و له ساڵه‌کانی سه‌رده‌می قاجار تاک‌وتراک هاتووته‌ ئێران بۆیه له سه‌ده‌ی ۱۰ هه‌تا ۱۱ دوورێن هه‌بوونی نه‌بووه تا خه‌ڵکی کوردستان بیناسن و شێخی ته‌خته ئاماژه‌ی پێی‌بکات! ۷ـ له زانشتی نوسخه‌ناسی‌دا ته‌نیا لە ڕووی یەک نوسخه ناساندنی به‌رهه‌مێک به‌ناوی که‌سێکه‌وه زانستانه نییه و نوسخه‌ی "منحصر به فرد"ـیش تایبه‌تمه‌ندی‌یه‌کانی خۆی هه‌یه که ئه‌م شیعرانه له که‌شکۆڵی مه‌حموود پاشا جافدا نیانه ۸ـ بۆیه ئاکامی ته‌واوی دیارده‌کان ئه‌مه‌یه که ئه‌م شیعرانه به‌هه‌ڵه به‌ناوی "دیوانی شیعری شێخ مسته‌فا" له که‌شکۆڵی جاف‌دا هاتوون، شیعری "شێخ مسته‌فا ته‌خته" نیین و دیار نییه ئه‌م "شێخ مسته‌فا" کێ بووه و خه‌ڵکی چه شوێنێک بووه. ۹ـ بڕوای ئێمه ئه‌وه‌یه که له ڕووی ته‌واوی دیارده‌کانی زمان‌ناسی، شێوازناسی شیعر و زۆر دیارده‌ی تر، ئه‌م شێخ مسته‌فایه که شیعری له لاپه‌ڕه‌ی ۱ هه‌تا ۵۸ـی که‌شکۆڵی مه‌حموود پاشا جاف‌دا هاتووه، له سه‌ده‌ی ۱۳ـی کۆچی مانگی‌دا له‌ژیاندا بووه. وێنە بۆ ئەم جۆرە کارە نازانستانە بۆ مێژووی ئەدەبی کوردی زۆرن و ڕەوتی توێژینەوەی میژووی ئەدەبی کوردی لاواز و نەخۆش کەوتووە!

چند نکته در خصوص "سومریان" برگرفته از منابع معتبر علمی : ...گرچه دانش وآگاهی کنونی ما در باره سومریان نمی‌تواند مسئله زبان‌شناسی قومی و موطن اولیه این مردمان را به طور قطع حل کند، با این حار شواهدی وجود دارد که بر مبنای آن چنین فرض کنیم که سومریان بومی نواحی‌ای که در دوره تاریخی مشخص در آن‌جا استقرار داشتند، نبوده و ظاهرا از شرق به میان رودان کوچ کرده‌اند. اما بعید است که بتوان موطن اولیه آن‌ها را در فلات ایران یافت، زیرا برای چنین استنتاجی هیچ‌گونه مبنایی در دست‌ نداریم. می‌توان تنها این احتمال را داد که سومریان در مسیر کوچ خود به سمت غرب، یعنی به میان رودان، از برخی نواحی فلات ایران عبور کرده و در برخی نقاط آثاری از خود برجای گذاشته‌اند. کاوشهای به عمل آمده در آنائو، نزدیک عشق‌آباد(جمهوری ترکمنستان)، نیز ظاهرا موید خاستگاه شرقی سومریان است. اگرچه فرهنگ آنائو ازبرخی جنبه‌های معین هم‌راستا با فرهنگ سومر است، اما این امر به هیچ روی به ما اجازه نمی‌دهد فرهنگی خاص تحت عنوان، به اصطلاح، آنائو- سوزیانی بسازیم که صاحبان آن احتمالا قبایل ترک زبان، از آن جمله سومریان بوده‌اند. چنین استنتاجی تنها آب به آسیاب پان‌ترکیست‌ها می‌ریزد که وجود یک "نژاد ترک" اولیه باستانی ساکن در مناطق وسیع را بدیهی شمرده، ویژگیهای فرهنگ‌های محلی را نفی کرده و همه را دارای یک ریشع و اغلب به همین علت بی‌شخصیت و بی‌شکل می‌دانند. اما راجع به خود زبان سومری می‌توان گفت که تلاش‌های متعدد برای بافتن رابطه آن با زبان‌های قغقازی و نیز زبان‌های آسیای مقدم حاصلی نداشته است. ور بهترین حالت می‌توان عناصر اندکی درشباهت این زبان‌ها یافت. بر اساس آنچه گفته شد، نمی‌توانیم زبان سومری را جزء گروه زبان‌های پیش‌گفته محسوب کنیم، هرچند که وجود رابطه‌های خاص بین آن‌ها را نیز نمی‌توانیم نفی کنیم. بنابراین زبان سومری هنوز ازنظر خویشاوندی ژنتیکی از دیگر زبان‌های پیش‌گفته مجزا باقی می‌ماند. (پادشاهی ماد، اقرار علی‌یف: ۸۴-۸۷) در عین حال لازم است خاطرنشان کنیم که نباید رشد وتعاای فرهنگی خیرت‌انگیز و فراگیر منطقه سامرا و آراپچای تا تپه گَوره و تل خلف را که مقدم بر سومر، در پایان عصر نوسنگی روی داده بود از نظر دور بداریم. (علی‌یف: ۲۰۸) مناطق جنوبی بین‌النهرین ( منتهی‌الیه جنوب بغداد و شمال بصره) از دشتهای رسوبی و مسطح بین دو رودخانه دجله و فرات تشکیل شده است. بین النهرین جنوبی از کانونهای اصلی تمدن بشری است که در حال حاضر در مرکز تقاطع دو رودخانه دجله و فرات با پیچ و خمهای متفاوت، زمینهای کشاورزی، باتلاقها و توده‌های سنگ و شن ساحلی قرار گرفته است. بر اساس شواهد باستان‌شناسی، شواهد و بقایای "تمدن سومر" در قسمتهای حنوبی دشت و آکاد در شمال آن یافت شده است. (باستان‌شناسی پیش از تاریخ بین‌النهرین، حسن طلایی: ۳۳) در حدود ۳۰۰۰ ق.م. در مکان مقدس اینانا ، ((بانوی آسمان)) سومریها، در اروک( واقع در شمال غرب شهر بصره؛ کناره شرقی جنوبی‌ترین شاخه رودخانه فرات) (وارکای جدید) ، مجموعه ساختمانهایی برپا شد که اگر در وضعیت بهتری باقی می‌ماند، حتی امروز نیز در زمره باشوهترین و جالبترین آثار معماری محسوب می‌شد. (هنر بین‌النهرین باستان، آنتون مورگارت: ۵)

... حتی طرفداران دوآتشه‌ مهاجرت، چون کونیگ نیز نمی‌توانند این حقایق را نادیده بگیرند اما به هر حال در نطر کونیگ و دانشمندان بورژوای سلف او چون پراشک، نقطه آغاز تاریخ ماد همان تئوری کذایی و تکراری مهاجرت است که عمدتا بر پایه‌های فرمالیسم، ایده‌آلیسم و نظرات و عقاید مرده و متافیزیکی بنا شده است. انکار منابع قومی و زبانی بومی، به‌ویژه از سوی پراشک، تا حدی اوج گرفته بود که به‌صورت یک اصل در آمده بود: مادها به هر حال ایرانی هستند. این محققانِ مبتلا به هند و اروپاگرایی، در مادهای مهاجر فقط و فقط "آریاییان" را می‌دیدند. آن‌ها تاریخ ماد را منحصر به قومی هند و اروپایی وی‌دانستند و وجود توده‌های قومی بومی قدرتمند در این سرزمین را کاملا نادیده می‌کرفتند. اکثریت قریب به اتفاق دانشمندان بورژوا به تاریخ ماد از نقطه نظر آغاز تاریخ "آریایی" علاقه‌مندند، در حالی که اهمیت آن از هر لحاظ بی‌دلیل بزرگنمایی شده است. عناصر هند و اروپایی در آثار این محققان به هر صورت ممکن حتی به مناطقی که آنها واقعا حضور نداشتند، سرایت داده شده‌اند. این دانشمندان با توقف بر نقطه ورود مادها و اعلام این‌که آن‌ها قطعا مهاجر و غیر بومی و ایرانی زبان بوده‌اند، مادها را به گونه‌ای تصنعی از اقوام کاسپی محلی جدا کردند و تاریخ اقوام وحشی کوچ‌نشین ایرانی زبان را که حدود قرون نهم وهشتم پ.م. به ماد هجوم آوردند، جایگیزن تاریخ ماد کردند. دانشمندان مذکور بدین وسیله تعمدا تاریخ اقوام یا حتی تمامی گروههای بزرگ اقوام ساکن در فلات ایران باستان را که در حقیقت از محل سکونت خود به هیچ جایی کوچ نکرده و در سرزمین آبا و اجدادی خود به زندگی پرداخته‌اند، جعل کرده‌اند. با اطمینان می‌توانیم بگوئیم که ما هیچ‌گونه اطلاعات و شواهدی دال بر این‌که اقوام ماد غیربومی و مهاجر بوده‌اند، در دست نداریم. به نظر ما فقط می‌توانیم از ورود برخی اقوام ایرانی‌زبان به سرزمین ماد که بعدها جزئی از آن شناخته شدند، صحبت به میان آوریم. اما این به‌هیچ وجه تمام ماجرا نیست. بی‌تردید در تاریخ ماد، چه در قرون نهم ئ هشتم پ.م. ( یعنی دوره، ورود اقوام ایرانی‌زبان به این سرزمبن) و چه پیش از آن، باید دو عنصر قومی را از یکدیگر تفکیک کنیم: اول، عنصر قومی بومی، یعنی خود مادها ( اقوامی که با نامهای Matâi, Madâi یا Âmadâi شناخته شده‌اند) و اقوام و گروه‌های قومی خویشاوند آن‌ها؛ دوم، اقوام مهاجر ایرانی‌زبان. (پادشاهی ماد، اقرار علی‌یف: ۱۲۱-۱۲۲)