"Ҳаддидан ошган нарса зиддига қайтади"
• Борлиқда нима бўлсин, унинг белгиланган ҳадди (чегараси) бор. Агар нарса ўшандан ошса, энди зиддига (акс тарафга) кета бошлайди. Вужуддаги ушбу илоҳий қонунни тушунишинг учун бир неча мисол келтираман:
— Ҳаво (газ), шарни иширишининг чегараси бор. Ўша чегарага етгач яна озроқ иширай десанг ёрилади. (Зиддига қайтади)
Ақли бор киши уни таранг қилишдан олдин тўхтайди. Аҳмоқ эса охиригача ишираман деб ёриб ўтиради.
— Манзилга эртароқ етишинг учун тезлик керак. Лекин, тезлик ҳаддидан ошса, бирор фалокат бўлиб баттар кеч қолишинг, ёки манзилга ҳеч қачон ета олмаслигинг мумкин. (Зиддига қайтади)
Ақли бор киши меъёрида ҳаракатланиб аҳли-оиласига соғ омон етади. Аҳмоқ эса тезликни ҳаддидан ошириб бир йўла етолмайдиган аҳволга келади.
— Туз, зираворлар овқатга маза киритади. Лекин, ҳаддидан ошса уни бемаза қилади (Зиддига қайтади). Шунинг учун уларни меъёрида сола билган кишинигина ошпаз дейилади.
— Шу каби инсон табиатидаги хулқлар, ҳиссиётлар ҳам:
Қўл остингдагиларга юмшоқлик уларни сенга жалб қилади. Лекин, ҳаддидан ошса, уларни бебош қилиб сенга журъатли қилади.
— Муҳаббат, эр-хотин орасини боғлайди. лекин, ҳаддидан ошса адоватга айланиб уларни ажратади. Шунинг учун кўпинча қаттиқ муҳаббатдан сўнг қаттиқ адоват пайдо бўлади.
— Рашк, эр-хотин орасига бегоналар киришини олдини олади. Лекин, ҳаддидан ошса, рашкнинг ўзи уларни бир-бирига бегона қилади. Аслида бу хулқлар ҳаммаси яхшилик, лекин, меъёрида бўлса яхшилик. Ҳаддидан ошса зиддига қайтади.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан сўрашди:
- Я Расулуллоҳ, яхшилик ёмонликни олиб келадими?
Расулуллоҳ бир муддат сукут қилиб сўнг: "Нима дединг?" дедилар.
- У киши: Яхшилик ёмонликни олиб келадими? деди.
Расулуллоҳ айтдилар: "Яхшилик фақат яхшиликни олиб келади. (Лекин) ўзи у (сен яхшилик деб ўйлаган нарсанг) яхшиликми? Баҳор ўстирган барча ўт-ўлан (ларни еявериш ҳайвонни) буктириб ўлдиради, ёки ўлгидек қилади.." (Муслим)
• Яъни, баҳорда ўт-ўлан ўсиши ҳайвонлар ҳаётига зарур. Бу яхшилик. Лекин, унинг ҳаммасини еявериш (ҳаддан ошиш) ҳайвон букиб ўлишига сабаб бўлиши ҳам мумкин. (Зиддига қайтади)
• Шу каби инсон учун берилган туйғулар (муҳаббат, ғазаб, нафрат, меҳр, рашк..) барчасининг чегараси бор. Оқил буларнинг чегарасида тўхтай билган, ёки, чегарасидан ўтиб кетишдан қўрқиб аввалроқда тўхтай олган кишидир. Акс ҳолда энг чўққига сакрайман деган энг пастга қулайди.
Аллоҳ таоло айтади; "Ва ҳаддинглардан ошманглар. Албатта, Аллоҳ ҳаддидан ошувчиларни яхши кўрмайди" (Моида.87)