ایرانِ عصر زند Zand Dynasty

✍ زندیه و خراسان اگر بخواهیم وضعیت خراسان در عصر زندیه را در یک عبارت خلاصه کنیم، آن عبارت حفظ ایران است. متاسفانه روایت غالب این که می‌گویند حضرت وکیل به احترام نادرشاه متعرض خراسان نشد، مانعی شده برای درک علت اصلی این رویکرد. چندین دلیل مهم برای علت این سیاست را می‌توان برشمرد، اولا شاهرخ‌میرزا نوه دختری شاه‌سلطان‌حسین بود. وقایع دوره کوتاه افشاریه نشان داد که جوِ حاکم بر جامعه ایران صفوی‌گرا بود. این یک حقیقت تلخ است و حضرت وکیل دریافته بودند که با در نظر نگرفتن این واقعیت، مشروعیت حاکمیت زیر سوال می‌رود و در پی آن، انسجام و وحدت کشور در خطر فروپاشی مجدد قرار می‌گیرد، بنابراین نمی‌شد اسماعیل سوم را در آباده نگاه داشت و شاهرخ را حذف کرد، حذف شاهرخ آن هم در مشهد در آن‌ برهه صفوی‌پرستی یک خودزنی سیاسی محسوب می شد و برای نجات ایران از جنگهای فرسایشی باید جلوی فاجعه انسانی که همانا کاهش شدید جمعیت بود را به هر ترتیبی می‌گرفتند. دومین دلیل، ایجاد منطقه حائل با افغان‌ها و کندن دندان لق افغان‌های ابدالی و غلجایی از تاریخ و جامعه ایران است. بگذارید یک حقیقتی را بگوییم: حضرت وکیل هیچ علاقه‌ای نداشتند که دوباره سرباز افغان به قشون ایران برگردد. چون خود شاهد نقش ویرانگر آنها در اواخر صفوی و همینطور دوره افشار بودند حالا اگر کسی افتخار می‌کند به این که قلمرو نادرشاه شامل کابل هم می‌شد و بخش مهمی از قشونش را افغان‌ها تشکیل می‌دادند، نشانه خامی و نپختگی اوست. بنابراین ایجاد منطقه حائل با افغان‌ها دو دلیل داشت، یکی کندن این دندان لق و دومین دلیل، جلوگیری از جنگ‌های فرسایشی مجدد با پادشاهی ابدالی بود که یک دهه قبل از زندیه به مدد توجه نادر به آنها تاسیس شده بود. عزیزان، کشور ما خالی از سکنه شده بود! دیگر تاب و توان جنگهای فرسایشی را نداشت. حتی اگر خود نادر هم زنده می‌بود قادر به حفظ آن قلمرو کوتاه‌مدتش نبود، همانطور که در گزارش اسقف اصفهان آمده که در اواخر دوره او سربازان دسته دسته قشون را ترک و فرار میکنند. سیاست کلی زندیه، حفظ ایران با حداقل‌ها بود. اگرچه نام حضرت وکیل به مدد منش مردم‌دوستی همواره محبوب بوده است، اما سیاست‌های ایران‌مداری ایشان زیر سایه روایت های غلطی که در دوره معاصر باب شده است، آنطور که باید شناخته نشده است.. پس زین پس به جای این که بگوییم به احترام نادر متعرض خراسان نشدند، بهتر است بگوییم به خاطر ایران، به خاطر حفظ ایران، منافع ایران ... @zand_history

اتفاقاتی که قبل از نامه اریکلی‌خان افتاد: 📜گزارش کنسول روس در انزلی به سن‌پترزبورگ بیست و چهارم اکتبر ۱۷۷۲ «..در اواخر سال ۱۷۷۱ کریم خان اعلام داشت که قصد دارد لشکر ده هزار نفره با فرماندهی یکی از ژنرال های خود به گرجستان مأمور کند و درباریان وی نیز خبرچینی کردند که در لشکرکشی مذکور الكساندر باکاراف شاهزاده گرجی که از روسیه به ایران مهاجرت نموده نقش اصلی خواهد داشت. اما کریم خان به زودی از شیراز خارج خواهد شد که از فرستاده های ترکها دور باشد و تمام آمادگی های ظاهری لشگرشی نیز خاموش خواهد شد. قبل از عزیمت خود فوری دیوان را تشکیل داد و برای توجیه عمل خود در حضور فرستاده عثمانی اعلام داشته که بر اساس تصمیم قبلی قصد لشکرکشی به گرجستان را دارد و به خانهای ایروان، گنجه و تبریز که نزدیک به گرجستان قرار دارند اعلام داشته با لشکرهای خود به لشکر کریم خان بپیوندند و از ژنرال کریم خان و الكساندر باکاراف شاهزاده گرجی اطاعت کنند و مثل اینکه کلا بیست هزار نفر در نظر گرفته شده است.  به استحضار هیئت امور خارجه می‌رسانم که در واقع اتفاقاتی افتاده که دلیل اصلی خودداری کریم خان از لشکرکشی به گرجستان می توانست باشد. ذوالفقارخان حاکم زنجان که اطراف کوههای قزوین قرار دارد به شهر خود استحکام بخشیده، حدود بیست هزار نفر مسلح کرده، از فرمانبرداری کریم خان کنار کشیده و کاروان های تجاری را به غارت می برد و مردم را اسیر می‌کند. کریم خان تمام آمادگی های ظاهری خود برای حمله به گرجستان کنار گذاشته با شتاب لشکر پانزده هزار نفره با فرمانروایی امیرخان به زنجان اعزام کرده تا قیام مذکور را به زودی سرکوب کند که ذوالفقار خان نتواند میان خانهای دیگر شریک و هم پیمان نظامی خود را پیدا کند. هنگام رسیدن لشکر کریم خان به نواحی زنجان در یک دره تنگ با گروه کوچک ذوالفقارخان برخورد کرده است. ذوالفقارخان با شجاعت احمقانه خود نبرد را آغاز کرده و سخت شکست خورده اسیر امیر خان شده است و در حال حاضر امیرخان در زنجان به سر می برد و در شهر و آن استان حکمرانی می کند. ذوالفقارخان را در زنجان در حبس نگه داشته و منتظر فرمان کریم خان و تکلیف خود و ذوالفقار خان می‌باشد...» @zand_history

بخشی از نامه اریکلی‌خان والی گرجستان به خاقان وکیل حضرت محمدکریم خان زند: با داشتن غیرت صمیمانه و ارادت واقعی به اعلیحضرت و به عنوان خیرخواه و وفادار دولت ایران نمی‌توانم این را کتمان کنم که به نفع اعلیحضرت اقدام کرده‌ام، تداوم لطف بی‌بدیل شما را در حق خود خواهانم تا این که دستوراتتان مرا رها نکند، آرزو می‌کنم سایه لطف شما بر من تا ابد حاکم باشد. ولینعمت من، بنابر ارادت شناخته شده‌ام به شما، طاقت نداشتم به شما اطلاع ندهم که چه اخبار موثقی شنیده‌ام، این که سپاهیان روس در جریان شش یا هفت پیروزی چشمگیر بر ترکان، ایالت‌های آنان را فتح کرده‌اند ۱- دولت مولداوی بلغارها با تمام شهرها و نواحی متعلق به آن. ۲- ایالت ولوسکو با شهرهای بزرگ بسیاری در آن. ۳- شهر بزرگ خوتین با کل ایالت آن. ۴- ایالت بخارست با سایر شهرها در کنار دریای مدیترانه. ۵- جزیره مورس یا پلوپونز با تمام دژهای موجود در آن و جزایر دیگر که ساکنان آن همگی مسیحیان ملت یونان هستند. همچنین ناوگان روسی یک روز از طریق دریا در فاصله ۵۰ مایلی به داردانل نزدیک شدند که تا استانبول از طریق دریا تنها یک روز فاصله دارد. (آرشیو وزارت خارجه گرجستان) @zand_history

۱۵ اردیبهشت روز شیراز گرامی باد ، پایتخت زندیه و شهری که شادی و غم را در طول چهل و سه سال کنار شاهان زند تجربه کرد مولف مجمل التواریخ درباره اتحاد حضرت وکیل و اهالی شیراز می‌نویسد: «..خان افغان به قتل شیرازیان کمر بسته با لشکر خونخوار از اصفهان حرکت نموده به سمت شیراز مرحله‌پیما گردید، این خبر به کریم خان و اهالی شیراز رسید جمیع بزرگان در خدمت کریم خان حاضر شده به اتفاق به روضه متبرکه شاه چراغ رفته عهد و پیمان نمودند که با یکدیگر متفق بوده از شیوه نفاق تبرا جویند و کریم خان رویه معدلت و رعیت‌پروری را پیشنهاد خاطر نمود..» تصویر: دورنمایی از شیراز عصر زندیه، سفرنامه کارستن نیبور اوایل دوره کریم‌خانی *محمدامین گلستانه، مجمل التواریخ بعد نادریه، به تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران، ص ۳۱۵ . @zand_history

🔹۱۱ اردیبهشت روزِ کارگر گرامی باد.. #حکایت اسکات وارینگ بیست و چند سال بعد از کریم خان به شیراز رفته مینویسد : «به من گفتند سنگی که بر سر در دروازه قرارگرفته به قدری سنگین است که هنگام بنای دروازه ، کارگران قادر به بلند کردن و حرکت دادن آن نبودند .ولی هنگامی که آنها بیهوده تلاش میکردند وکیل از راه رسید و به کمک آن ها شتافت و این کمک چنان در کارگران موثر شد که در یک لحظه سنگ عظیم را به بالای دروازه رسانیدند » @zand_history

🔻به بهانه روز خلیج فارس: اهمیت ویژه خلیج فارس در معادلات سیاسی عصر زندیه ✍نیما زند یافت‌آبادی تا قبل از دوره پهلوی آخرین باری که توجه ویژه‌ای به خلیج فارس شده بود، دوره زندیه بود. هم از نظر سیاسی و هم از نظر اقتصادی و به علت نزدیکی به پایتخت ایران در آن عصر نقش مهمی در معادلات سیاسی ایفا کرد. تمرکز بر خلیج فارس به دلیل مقابله با اتحاد سه‌گانه بغداد_مسقط_بمبئی و درک خطر بریتانیا در منطقه، بیش از پیش بود. سرکوبی یاغیانی چون میرمهنا یا شیخ کنگان، مطیع کردن هرمز و وارد آوردن فشار اقتصادی شدید بر عمان و استرداد جزیره خارک از دستاورد‌های سیاسی در حوزه خلیج فارس بود. توجه به بوشهر به عنوان کانون تجارت و صادرات ایران و سپس تسخیر بصره به عنوان کریدور اقتصادی عثمانی_هندوستان از دستاوردهای اقتصادی دولت زندیه بود. ضربه به بریتانیا از طریق قبیله کعب و مصادره کشتی‌های کمپانی هندشرقی و نهایتا تسخیر بصره و فرار نماینده گستاخ بریتانیا از بصره هشداری بود به کمپانی هند شرقی که از موضع قدرت انجام شد. این در حالی است که خلیج فارس در دوره قاجار به حال خود رها شده بود، هرکس ادعای سروری و سالاری داشت. بندرعباس و هرمز و قشم در دستان عمان و انگلیسی‌ها بود (آغامحمدخان قاجار به عمان اجاره داده بود) و اساسا سود تجارت آن ناحیه به جیب آنها میرفت تا مردم ایران! بحرین هم به کل مستقل بود و قاجارها حضور و نقشی در بحرین نداشتند‌ و اعراب خلیج فارس از ژنرال‌های انگلیسی بیشتر حرف‌شنوی داشتند تا قاجاریه. اگر کمی به عقب برویم به غیر از دوره شاه عباس، در هیچ دوره‌ای مانند دوره زندیه توجه کاملی به خلیج فارس نشد. نادرشاه هم اگرچه به کمک یک انگلیسی به ایجاد ناوگانی در دریای خزر اقدام کرد و در جنوب هم ناوگانی از طریق بندر سورت هندوستان تهیه شد اما توجهی به اقتصاد حوزه خلیج فارس نداشت و دوره افشاریه اکثرا به درگیری در صفحات شمالی گذشت. در دوره صفوی تا قبل از شاه عباس خلیج فارس به حال خود رها بود و شاه عباس هم اگرچه پرتغالی‌ها را از هرمز بیرون کرد اما تنها به کمک ناوگان بریتانیا به این مهم رسید. پرتغالی‌ها رفتند و انگلیسی‌ها جایشان را گرفتند و به پاداش این کمک، انحصار تجارت به انگلستان داده شد‌. @zand_history

دکتر سعید میرسعیدی پژوهشگر تاریخ زندیه در وبینار اسفند ۱۴۰۱ استاد سعید نفیسی می‌گوید: این خاندان شریف... همین یک عبارت کافیست.. در تاریخ ما به کمتر خاندان شاهی چنین گفته‌اند. @zand_history

تمثال قاضی احمد غفاری کاشانی اثر ابوالحسن مستوفی غفاری کاشانی نوه او. احتمالا آن نوجوانی که در پشت تصویر است خود ابوالحسن غفاریست. وی در سنین کودکی برای اولین بار قشون بزرگ زند را که عازم تنبیه زکی‌خان بود، در اطراف کاشان دیده بود. وی این صحنه را چنین توصیف می‌کند: «.. از یک فرسخی شهر الی صفی‌آباد، قماش‌های زراندود و متاع‌های طلابافِ سیم‌پود به رسم پاانداز در معبر گستردند. در حینی که کوکبه سعادت‌بحر از کنار شهر می‌گذشت، مسوّد اوراق که از جمله چاکرزادگان آن خسرو آفاق و در آن وقت سنین عمر به مرحله پنج بود، به اتفاق اشخاص من حیث‌السن از خود بزرگتر، به عزمِ سیر و مشاهده جمالِ با کمال اعلیحضرت ظلّ‌اللهی گیتی‌پناهی تا در دروازه محاذات دولتخانه شاهی که عبور کوکبه والا از آنجا می‌شد، رفته دیده‌ی اخلاص و ارادت را از پرتو ذات گرامی صفات قاآنی منوّر ساخته و این اولین مرتبه و نخستین دفعه بود که بدان سعادت عُظمی و موهبت کبری فایض گردید..» @zand_history

لطفعلی خان تو شیر دشت ارژنی شمشیرزن و سوار بی مثال دشت و دمنی چکاچک شمشیر تو از دورها، از آن سوی صحرا و از گدار و کتل میاد دشمن اگر هزار هزار، شمشیر تو یکه سوار همه پریشان می کند، نابود و بی جان می کند لطفعلی خان! رفتی به بم چکار کنی؟ اسیر آن اخته بشی؟ بهار شیراز بی تو پاییز شده، لطفعلی خان شکوفه های نارنج و ترنج بی تو دیگه عطر ندارن گل های شیراز همه پژمرده شدن نرگس و لاله های صحرایی برات آه می کشن لطفعلی خان! حیف قد و بالای مردانه تو حیف تو شمشیر تو، غران بادپای تو لطفعلی خان! حیف تو شد، حیف تو شد... (شعری از کتاب شکوفه خونین شیراز) @zand_history

عمارت ارگ کریم‌خانی در شب‌های نوروزی «..می‌گویند هنگامی که از شهر آوای موسیقی شنیده نمی‌شد، وکیل می پرسید که مردم چرا و از چه روی غمگین اند، و نوازندگان را فرا می خواند تا بنوازند...» 📚سفرنامه و خاطرات آکی ئو کازاما نخستین وزیر مختار ژاپن در ایران ( ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۱ ش ) @zand_history