حمیدرضا قلیچ‌خانی HR. Ghelichkhani

تذکره نویسی سنّتی دیرینه است که در آن شرح احوال افراد برجسته و تأثیرگذار به اجمال ثبت و ضبط می­شد. در ایران بیشترین شمار تذکره­ ها به شاعران اختصاص دارد و بدیهی است که ادبیات و شعر فارسی، نخستین و برجسته­ ترین سرفصلِ فرهنگ ایرانی در هزار سال گذشته بوده است. پس از ادبیات، بیشترین شمار تذکره­ ها و رساله­ های آموزش هنر را در حوزۀ خوشنویسی و هنرهای وابسته به آن می­ بینیم و این نکته به چند دلیل است. یکی آن­که کتابت و خوشنویسی هنری گسترده، کاربردی و مورد توجه بوده و دیگر این­که خوشنویسان گروه باسواد و برجسته اجتماع بودند و همچون شاعران، به راحتی امکان ثبت اطلاعات، برایشان فراهم بود، نکته­ ای که شاید برای یک معمار یا نوازنده تا این اندازه در دسترس و مقدور نبود. بخشی از تذکره­ نویسی خوشنویسی و هنرهای وابسته به آن را باید در رسالات آموزشی و دیباچۀ مرقّعات نفیس جستجو کرد و قسمتی هم در کتاب­ های تاریخ و تذکره­ های شاعران جای گرفته است. با این­ حال در دورۀ قاجار توجه فراوانی به نگارش تذکره­ های مستقل دربارۀ خوشنویسان دیده می­ شود و این نکته دربارۀ تألیفات فارسی در شبه قارۀ هند و ترکی در عثمانی نیز قابل مطالعه و بررسی است. در سال ۱۳۹۵ "تذکرۀ احتشام­ دیوان" را از تک نسخه به خطّ مؤلف تصحیح و ویرایش کردم. با همه ­گیر شدن بیماری کوید و کسادی بیش از پیش بازار فرهنگ و هنر، فرایند صفحه­ آرایی و نمایه طولانی شد و در این فاصله بر آن شدم تا "تذکرۀ هدایت ­الله سپهر" را هم ویراسته و هر دو عنوان را در یک مجلّد به خوانندگان گرامی عرضه کنم. در اهمیت تذکرۀ سپهر، همین بس که در کتاب احوال و آثار خوشنویسان، اثر ارزشمند دکتر مهدی بیانی، بیش از صد بار به این اثر اشاره شده است و این نکته مرا نسبت به این تذکرۀ عصر قاجار، حساس­تر کرد. اشتراک تذکرۀ "احتشام" و "سپهر" در آن است که اساس کارشان بر دورۀ قاجار استوار است. تذکرۀ سپهر با وجود داشتن اطلاعات دست اول از خوشنویسان دورۀ قاجار، دارای اغلاط بسیار در تاریخ­ های درگذشت اشخاص است که تا اندازۀ ممکن با توضیح در پاورقی­ ها برطرف شده است. تذکرۀ احتشام هم گونه ­ای خلاصه­ نویسی از «تذکره الخطاطین» میرزا سنگلاخ قوچانی است. از آنجا که بسیاری از مندرجات تذکرۀ سنگلاخ، حاصل نثر مسجّع و ذهن جستجوگر او بوده و بیشتر رویدادهایی که تعریف می­کند، واقعیت ندارد و حتی آثار خوشنویسان را که برمی ­شمرد، اغلب برساختۀ خود اوست، باز هم کوشیده­ ام تا تحریفات وی را که وارد منابع دیگری همچون تذکرۀ احتشام شده، شرح داده و خواننده را به مطالب درست و اصیل راهنمایی کنم. توضیحات و نکات تکمیلی ویراستار با ذکر (ق) در پاورقی­ ها مشخص شده است. نکتۀ در خور توجه این­که از بانوان خوشنویس دوران قاجار یاد نشده و گسترش کتابت در میان دختران و به­ ویژه شاهزادگان قاجاری (مانند امّ سلمه و ضیاء السلطنه) مورد توجه مؤلفان نبوده است و تنها به دختر ابن مُقله و گوهرشاد (دختر میرعماد) اشاره کرده­ اند.   معرفی دقیق نسخه­ های مورد استفاده و مؤلفانشان و روش کار و دیگر جزییات را در گزارش کار توضیح داده­ ام تا امتیازات این چاپ روشن­تر شود. هر دو تذکره از روی تک نسخه­ های کتابخانۀ ملّی ایران تصحیح شده­ اند و تلاش کرده ­ام تا ویرایشی مفید و کم­ غلط را به علاقه­ مندان خوشنویسی ایرانی تقدیم کنم. در شرح نکات و تصحیح اغلاط این دو تذکره، به جدیدترین و دقیق­ترین پژوهش­های معاصر، کتاب­ها و مقالات مراجعه شده و مشخصات آنها در کتابنامه ذکر شده است. برای بهره ­مندی بیشتر، تصاویری از آثار بزرگانی که در این دو تذکره معرفی شده، به پایان کتاب افزوده­ ایم که غالباً کمتر دیده شده­ اند و یا آثار مشهور و شاخص هنرمندان به ­شمار می­روند؛ و با ترتیب دادن چندین نمایۀ اصلی و مهم­، کوشیده ­ایم تا علاقه­ مندان خوشنویسی ایرانی به آسانی بتوانند از مطالب این دو تذکره استفاده کنند.

"دو تذکره مهم دوره قاجار منتشر شد." تذکره خوشنویسان از هدایت الله سپهر و تذکره خطاطان از رحيم احتشام دیوان نشر بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار ۳۵۲ صفحه ۹۲ صفحه تصاویر رنگی جلد گالینگور تیراژ: ۱۱۰۰ چاپ اول: ۱۴۰۳ قیمت: ۴۵۰.۰۰۰ تومان تلفن: ۲۲۷۱۷۱۱۴

تذکره نویسی سنّتی دیرینه است که در آن شرح احوال افراد برجسته و تأثیرگذار به اجمال ثبت و ضبط می­شد. در ایران بیشترین شمار تذکره­ ها به شاعران اختصاص دارد و بدیهی است که ادبیات و شعر فارسی، نخستین و برجسته­ ترین سرفصلِ فرهنگ ایرانی در هزار سال گذشته بوده است. پس از ادبیات، بیشترین شمار تذکره­ ها و رساله­ های آموزش هنر را در حوزۀ خوشنویسی و هنرهای وابسته به آن می­ بینیم و این نکته به چند دلیل است. یکی آن­که کتابت و خوشنویسی هنری گسترده، کاربردی و مورد توجه بوده و دیگر این­که خوشنویسان گروه باسواد و برجسته اجتماع بودند و همچون شاعران، به راحتی امکان ثبت اطلاعات، برایشان فراهم بود، نکته­ ای که شاید برای یک معمار یا نوازنده تا این اندازه در دسترس و مقدور نبود. بخشی از تذکره­ نویسی خوشنویسی و هنرهای وابسته به آن را باید در رسالات آموزشی و دیباچۀ مرقّعات نفیس جستجو کرد و قسمتی هم در کتاب­ های تاریخ و تذکره­ های شاعران جای گرفته است. با این­ حال در دورۀ قاجار توجه فراوانی به نگارش تذکره­ های مستقل دربارۀ خوشنویسان دیده می­ شود و این نکته دربارۀ تألیفات فارسی در شبه قارۀ هند و ترکی در عثمانی نیز قابل مطالعه و بررسی است. در سال ۱۳۹۵ "تذکرۀ احتشام­ دیوان" را از تک نسخه به خطّ مؤلف تصحیح و ویرایش کردم. با همه ­گیر شدن بیماری کوید و کسادی بیش از پیش بازار فرهنگ و هنر، فرایند صفحه­ آرایی و نمایه طولانی شد و در این فاصله بر آن شدم تا "تذکرۀ هدایت ­الله سپهر" را هم ویراسته و هر دو عنوان را در یک مجلّد به خوانندگان گرامی عرضه کنم. در اهمیت تذکرۀ سپهر، همین بس که در کتاب احوال و آثار خوشنویسان، اثر ارزشمند دکتر مهدی بیانی، بیش از صد بار به این اثر اشاره شده است و این نکته مرا نسبت به این تذکرۀ عصر قاجار، حساس­تر کرد. اشتراک تذکرۀ "احتشام" و "سپهر" در آن است که اساس کارشان بر دورۀ قاجار استوار است. تذکرۀ سپهر با وجود داشتن اطلاعات دست اول از خوشنویسان دورۀ قاجار، دارای اغلاط بسیار در تاریخ­ های درگذشت اشخاص است که تا اندازۀ ممکن با توضیح در پاورقی­ ها برطرف شده است. تذکرۀ احتشام هم گونه ­ای خلاصه­ نویسی از «تذکره الخطاطین» میرزا سنگلاخ قوچانی است. از آنجا که بسیاری از مندرجات تذکرۀ سنگلاخ، حاصل نثر مسجّع و ذهن جستجوگر او بوده و بیشتر رویدادهایی که تعریف می­کند، واقعیت ندارد و حتی آثار خوشنویسان را که برمی ­شمرد، اغلب برساختۀ خود اوست، باز هم کوشیده­ ام تا تحریفات وی را که وارد منابع دیگری همچون تذکرۀ احتشام شده، شرح داده و خواننده را به مطالب درست و اصیل راهنمایی کنم. توضیحات و نکات تکمیلی ویراستار با ذکر (ق) در پاورقی­ ها مشخص شده است. نکتۀ در خور توجه این­که از بانوان خوشنویس دوران قاجار یاد نشده و گسترش کتابت در میان دختران و به­ ویژه شاهزادگان قاجاری (مانند امّ سلمه و ضیاء السلطنه) مورد توجه مؤلفان نبوده است و تنها به دختر ابن مُقله و گوهرشاد (دختر میرعماد) اشاره کرده­ اند.   معرفی دقیق نسخه­ های مورد استفاده و مؤلفانشان و روش کار و دیگر جزییات را در گزارش کار توضیح داده­ ام تا امتیازات این چاپ روشن­تر شود. هر دو تذکره از روی تک نسخه­ های کتابخانۀ ملّی ایران تصحیح شده­ اند و تلاش کرده ­ام تا ویرایشی مفید و کم­ غلط را به علاقه­ مندان خوشنویسی ایرانی تقدیم کنم. در شرح نکات و تصحیح اغلاط این دو تذکره، به جدیدترین و دقیق­ترین پژوهش­های معاصر، کتاب­ها و مقالات مراجعه شده و مشخصات آنها در کتابنامه ذکر شده است. برای بهره ­مندی بیشتر، تصاویری از آثار بزرگانی که در این دو تذکره معرفی شده، به پایان کتاب افزوده­ ایم که غالباً کمتر دیده شده­ اند و یا آثار مشهور و شاخص هنرمندان به ­شمار می­روند؛ و با ترتیب دادن چندین نمایۀ اصلی و مهم­، کوشیده ­ایم تا علاقه­ مندان خوشنویسی ایرانی به آسانی بتوانند از مطالب این دو تذکره استفاده کنند.

دو تذکره مهم دوره قاجار منتشر شد. نشر بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، تیراژ ۱۱۰۰ چاپ اول ۱۴۰۳ تلفن: ۲۲۷۱۷۱۱۴

مقاله ای در معرفی باباشاه اصفهانی، استاد برجسته خط نستعلیق در سدهٔ ۱۰ هجری. مجله بخارا. ش ۱۵۹، آذر و دی ۱۴۰۲.