azmssv's insights️

Бачангизга ассалому алейкум! Бугун биз, кўпчилик учун таниш бўлган ҳамда кўпчилик туй маросимларда эшитиб, рақисга тушган “Қағалар учса қарайлик, Марғилони йўлига” қушиғининг асл маъноси ва тарихи ҳақида билиб оламиз. Тайёрмисиз? Қани бўлмасам бошладик. 1898 йил, зулм ва адолатсизликларга қарши бош кўтарган ҳалқ, ҳалойиқнинг кўз олдида Россия империяси аскарлари томонидан ўлдирилди. Ўзбек ҳалқнинг зулмга қарши кураши юртини озод кўриш истаги уларни ўлимга дор остига етаклади. Ўзбеклар тўғилиб ўсган кўҳна она юрт Туркистон, рус империяси оёқлари остида мустамлакага айланиб қуллик исканжасида забун-у хор эди. Қашшоқ ва ночор ҳалқ, зулмни жон қони билан ҳис этиб улғайди. Николай II нинг 1916 йил 25 июлдаги фармони шундоқ ҳам оч яланғоч эзилган ҳалқни қадини янада букди. Фармонга кўра рус бўлмаган эркаклар мажбурий меҳнатга яъни қуликка сафарбар этилиши ва Россияга жўнатилиши керак эди. Бу манфур сиёсат туфайли эл батар хурланди. Кўплаб оилалар боқувчисидан айрилиб ночорлика юз тутдилар. 1917 йил Туркистон ҳалқи орзу қилиб кутган кун келди гуё Николай II болшевиклар томонидан олиб ташланди, 1918 йилда Қуқон муҳторияти тузилди. Минглаб одамлар қувончдан озодликни нишонлаш учун байроқ кўтариб кўчаларга чиқдилар, афвсуский хурсандчилик бор йўғ-и 73 кун давом этди. Озодлик шафқатсизларча йўқликка маҳкум қилинди, ҳокимият тепасига келган болшивиклар Туркистон ҳалқига миллий озодлик ваъда қилган эди. Аммо амалда миллий озодлика эришиш йўлидаги илк қадамлар қонга ботирилди. 1918 йилда болшивиклар томонидан ёланган арман миллатидан ташкил топган “Дашнахустун” террорчилик ҳаракати Қуқонда озодлик учун бош кўтарган ўзбекларнинг кекса-ю ёшини ҳатто бешикдаги чақалоқларини ҳам суйиб ташлади. Замбарак ва милтиқларга қарши болта-ю ўроғи билан курашган ҳалқ қисмати аянчли тугади. Жасадларни Марғилан йўлидаги дарахтларга остилар ўликларни ечиб олиш ёки кўмиш таққиқланган эди. Жазо эса муқарар ўлим. Вазиятнинг аянчли тасвири 1918 йил 20 февралда босилган “Улуғ Туркистон” газетасида “Қуқон тарихидаги энг мутдҳиш кун” номли мақолада акс этади. У шундай сўзлар билан тугайди. Қуқон энди ўликлар шаҳри. Бу пайтларда Амирлик тугатилган 24 ёшлик Файзулла Хужаев Бухоро халқ шуролар жумҳурияти нозирлар кенгаши раиси яъни Бухорони янги раҳбари этиб тайинланган эди. Эслатиб ўтамиз. Файзулла Хўжаев ўз даврида озодлик учун бош кўтарган аксарият ўзбекларга қулидан келган барча ёрдамларни айямаган. «Қарғалар учса, қарайлик Марғилоннинг йўлига!» деб бошланувчи ғамгин шеър ва қўшиқни ўзбеклар, йиллар ўтиб, ўйноқи, шўх лазгига айлантиришган. Аслида эса, ушбу қўшиқнинг асл маъноси инсони бутун вижудига титроқ беради. Хўш, ўзи бу рақсбоп, халқона куйнинг яратилиш тарихи қандай бўлган? Нега энди айнан Марғилон йўли? Нима учун қарғалар учган вақтида Марғилон йўлига қараш керак? Ўзи, шундай қўшиққа булбул, жуда бўлмаса кабутар мосроқ тушмасмиди? Уша даврларда озодлик учун бош кўтарган ўзбекларнинг Марғилон йўлининг дарахтларига осишган, жасадларни дафн қилиш эса тақиқланган. Осилган жасадларни ейиш учун қарғалар тудаси Марғилонга ёпирилади. Марҳумларнинг яқин қариндошлари эса жасадларнинг хурланмастлиги учун қушлардан қуришга киришади. Қарғалар пайдо бўлиши билан уларни ҳайдаш учун Марғилонликлар уйларидан йўлга югуриб чиқишади. Лекин жасадларни қушлардан ҳимоялашга киришган халқ уни вақтдан ҳимоя қилолмас эди. Кунлар ўтиши билан жасадлар ўзидан бадбўй ҳид чиқариб унга яқинлашишнинг иложи бўлмай қолади. Жасадлар кўплиги учун ҳид бутун шаҳар ва қишлоқларга ҳам тарқалиб кетади. Лекин ҳид қанчалар ёқимсиз бўлмасин инсон ўз акасини, укасини жигарини ташлаб қуймайди, ҳалқ бу ҳиндни ёқимли мева ҳидига қиёслайди хуш буйларга тенглайди. Марҳумларнинг яқинлари жасадларни хандалак буйлик деб атайди. Ҳиди келса маст булайлик ҳандалакнинг буйига ҳандалак буйликинам, сен унда зор мен бунда зор. Яъни бу золимлар бизни ажратди, гўзал бир ҳаётимизга раҳна солди маъносида келади. Уша даврда ҳалқ учун энг аламлиси ўз яқинларини тупроққа қуя олмасдилар. Тўтиқушнинг боласидек Иккаламиз интизор. Интизорлик торта торта Танда тоқат қолмади. Йулчивиндек сарғайиб Учарга ҳолим…