🌾شاهنامه شناسی🌾

Check out 🌾شاهنامه شناسی🌾's post: https://t.me/shahnamehshenasi/1401

این هم برای کمی تفریح ... 😀

گزارشی کوتاه از نوروز ۱۴۰۱ در جمهوری آذربایجان (اران) https://t.me/bonyad_neyshaboor

یادداشت: این مقاله ام با مطلب بالا پیوستگی دارد: https://t.me/shahnamehshenasi/1781

📕 آیا پیشوند افعال را باید سرهم نوشت؟ مقالهٔ زیر بخشی از پیشگفتار فرهنگ واژه های شاهنامه است. شاید در آینده، با توضیحات و پیشنهادهای دوستان آگاهتر تغییراتی در آن بدهم. تصمیم گیری دربارهٔ افعال پیشونددار دشوار بود [در این خصوص که چگونه در مدخلها بیایند، با پیشوند یا بدون پیشوند]. ممکن است برخی افعال پیشونددار، همراه با پیشوند در مدخل اصلی بیایند و یا فقط صورت اصلی بدون پیشوند در مدخل اصلی بیاید. این بستگی دارد به این که معنای فعل چقدر به پیشوند وابستگی داشته باشد، یا با پیشوند، معنایی متفاوت با صورت اصلی داشته باشد.[۱] پیشوندها در زبانهای ایرانی باستان، فعال و معنادار بوده اند، اما در فارسی میانه و نو مُرده به شمار می آیند و گاه درون فعل فرو رفته و پنهان شده اند. برخی از افعال فارسی، به تنهایی و همراه پیشوند، کمابیش معنای یکسانی دارند، همچون افروختن و برافروختن، آویختن و درآویختن، تافتن و برتافتن، انگیختن و برانگیختن، آمدن و اندرآمدن، آهیختن و برآهیختن، درخوردن و اندرخوردن، نفریدن و بنفریدن [۲] (نفرین کردن). برخی افعال دیگر، همراه با پیشوند معنای متفاوتی دارند، همچون برافکندن، که گاه با همان معنای افکندن و گاه با معنای ”راهی کردن پیک و سوار“ به کار رفته است؛ و درکشیدن که معناهای گوناگونی دارد همچون ”نفس کشیدن، نوشیدن، بر تن کردن“. استاد جنیدی بین برآراستن و بیاراستن فرق میگذارند و میفرمایند که پیشوند بَر، دلالت بر شور و برانگیختگی و حرکت به بالا میکند، و در برخی افعال نیز معنای آن دیده میشود، همچون برخاستن، برنشستن (نشستن بر اسب)، و بَرکشیدن، که به معنای ”بالا بردن“ (و معنای مجازی ”دادن مقام و ارج گزاردن“) به کار رفته است، و برآوردن به معنای ”بالا بردن، ناموَر کردن، ساختن (بنا)“. در خشم گرفتن کاووس بر رستم: گرازان به درگاه شاه آمدند گشاده دل و نِیکخواه آمدند چو رفتند و بردند پِیشش نماز برآشفت و پاسخ نداد ایچ باز در شاهنامه ها، از جمله ویرایش استاد جنیدی، پیشوندها را اغلب چسبیده نوشته اند، اما در اینجا فردوسی پیشوند باز را از فعل بازدادن (بازدادن پاسخ) جدا کرده است. به گمان من، این دلیلی است که پیشوند افعال یا لااقل برخی افعال را باید جدا نوشت. دلیل دیگرم این است که شاید سرهم نوشتن بازگشتن را بشود منطقی دانست، اما صورت منفی آن ”باز نگشتن“ است (مثال: خسرو به ایوان باز نگشت) و هیچکس تا کنون فعل منفی را به گونهٔ ’نه بازگشت‘ نگفته است. حتماً میگویند که نوشتن بازنگشتن بصورت سرهم اشکالی ندارد، اما به نظر بنده اشکال دارد زیرا عنصر منفی کننده، گشتن را منفی کرده است نه ’بازگشتن‘ را. همچنین، باز و فراز در اصل قید بوده اند و بعدها کاربرد قیدی خود را از دست داده اند. [۳] در اندیشهٔ اینجانب، اگرچه پیشوندهای افعال نقش فعّال خود را در فارسی دری از دست داده اند، امّا هنوز برخی را میشود ”قید“ به شمار آورد و استقلال معنائیشان آشکار است (خواه آنها را جدا بنویسیم و خواه چسبیده)، همچون فرو، بَر، دَر، پیش، فراز، و باز (نگ. فراز). برای نمونه، دَر گاه معنای ”بیرون“ میدهد (به گونهٔ بدَر نیز به کار رفته است)، همچون در آوردن، و گاه معنای ”درون“، همچون در آمدن، و بنابراین میشود آن را قید شمارد، اما اکنون بهری از فعل به نظر میرسد. به همین سبب، و نیز از آنجا که زبان شاهنامه به فارسی کهن نزدیک است، در این فرهنگ در بسیاری جاها، خواه در مدخلها و خواه در متن، ترجیح داده ام پیشوندها را جدا بنویسم. ـــــــــــــــــــــــــــــ توضیحها: [۱] اگرچه گاه نمیشود از آن پیشوندها معنای خاصی را برداشت کرد، اما ممکن است در تحول معنایی فعل نقش بازی کرده باشند. [۲] این بـ را ”بای زینت“ نامیده اند، و در زبان پهلوی هم بوده است. گونهٔ دیگری از فعل پیشوندی که در پهلوی همانند دارد، با پیشوندِ بَر است، همچون بربستن در فارسی و apar-bastan در پهلوی.