کوردستان‌ناسی: نەتەوەبوون بە هاوبەشی مێژوو، جوگرافیا، زمان و کەلتوور

دەروونی هاڕیاوی کورد. "فرانتس فانۆن" گەورە شۆرشڤانی وڵاتی فەرانسە، کاتێک لە پاریس هەوڵ و تێکۆشانی دژ بە داگیرکاریی وڵاتەکەی لە خاکی ئەلجەزایر بێ ئاکام مایەوە، خۆی گەیاندە ئەلجەزایر. لەو سەردەمەدا فەرانسە، ئەلجەزایری بە بەشێک لە خاکی خۆی ئەزانی و بە هیچ شێوازێک ڕازی بە سەربەخۆیی ئەوان نەبوو. بۆیە فانون پەیوەست بوو بە بزاڤی سەربەخۆییخوازیی ئەوانەوە. ساڵێک پێش ڕزگاربوونی نیشتمانە هەڵبژاردەکەی، کەوتە سەر مینێکی چێنداراو. ئێستاش گۆڕی پیرۆزی لە گۆرستانی شەهیدانی شۆرشی ئەلجەزایر، قیبلەگای لایەنگرانی ئازادی و مرۆڤایەتیە. فرانتس فانۆن چوونکە خۆی دکتۆرای دەروونناسیی هەبوو، بە ڕوانینێکی قووڵ چووەتە ناخی ئینسانی ڕەش پێستەوە. توێژینەوەکانی بە باشی لایەنەکانی دەروونی هاڕیاوی مرۆڤی ڕەش دەرئەخات. گەلانی چەوساوە لە هەموو دونیادا خاڵی هاوبەشیان زۆرە، بۆیە بڕێ جار وا ئەزانی باسی چارەڕەشیی کورد ئەکات. ئەو لەسەر ئەو باوەڕە بوو کە هەمیشە خاوندەسەڵاتان هەوڵیان داوە  کە چەوساوەکان لە ئاستێکی نزم و کۆن و دور لە شارستانیەتی سەردەم نیشان بدەن. وەکوو بنەماڵەی پالەوی کە هیچ کاتێک نەیان وتووە گەل یان نەتەوەی کورد. هەمو کاتێ وتویانە "عشایر کرد". واتە کورد هێشتا بیری ئاغا و نۆکەریی لە مێشکە. دیارە کێ خۆی بە ئاغا ئەزانێ و خەڵکیش بە نۆکەر.(ئەگەرچی تەواوی عەشیرە کوردەکان کەوتنە بەر هێرشی دڕندانەی ڕەزاشاوە). فانون باسی خاوەنئیمانی ڕەشپێست ئەکات کە لە دەروونەوە بەبێ ئەوەی کە خۆی بزانێ، پێی وایە سپی پێست لە خودا نزیکترە. لە ناو کورددا زۆرکەسی ناودارمان هەیە کە هەروا بیر ئەکاتەوە. ڕەسەنایەتیی چەوساوەکان بە شێوازی سیستماتیک لە گۆڕ نراوە. هەر لە ڕۆژی یەکەمی قوتابخانە، منداڵ فێر ئەبێ بە چاوی سوک بۆ زمانی دایکی خۆی بڕوانێ. شێوازی قسەکردنی مرۆڤی سەردەست لە گەڵ ئینسانی بندەست هاو تەراز نیە. بەڵکوو وەکوو قسەکردنی گەورەیەک لە گەل منداڵێک وایە. هەر چەندە چەوساوەکە بە ساڵاچویش بێت. کاتێک کابرایەکی بیانی بە زمانی ڕەسمیی وڵاتەکە قسە ئەکات ئەڵین وەڵا زۆر باشی ئەزانێ، تەنیا تۆزێک لەهجەی هەیە.بەڵام کاتێک کوردێک بە لەهجەوە قسە بکا ئەبێتە بەزمی گاڵتەو پێکەنین ،تەنانەت لە لایەن کوردی خۆیشمانەوە. گەلی چەوساوە هەموو جارێ نکۆڵی لە بوونی ئەکرێت، بۆیە لە دڵسۆزی بەبێ بەڵگە، مێژوی زۆر  کۆن بۆ خۆی درووست ئەکات و ئەچێتەوە چل پەنجا هەزارساڵ پێش ئێستا. هەموو کاتێ چەوساوەیان بێ دەنگ ئەوێ. مرۆڤی ژێردەست هەمیشە چاوەڕوانی قبووڵکردنیەتی لە باڵا دەستەوە. وەکوو کوردی خۆمان تا فڵان ژەنیاری فارس نەڵێ عەلیمەردان مۆسیقای باش ناسیوە خۆمان بڕوا ناکەین. فانۆن زۆر زانایانە باس لەو کچە ڕەشپێستە ئەکات کە بە خەیال مێرد بە کوڕی سپی پێست ئەکات. ئێستا کچی وامان هەیە لە کوردستان کە ئاواتیان هاوسەرگیری لە گەڵ کوڕە تارانیەو هەروەها کوڕی کوردیش  چاوی له کچە تارانیە. تەنیا پێوەریان نەک ئەخلاق، بەڵکوو  تارانی بوونە. لە سینەما و زنجیرەدراماکان هەموو کاتێ چەوساوەکان گێل و نەخوێندەوار و نەزان و فریو خواردوو پیشان ئەدرێن. بەردەنگی فانۆن خاوندەسەڵاتی خۆبەزلزان نیە. هاواری بۆ دەروونی کاولی چەوساوەکەیە کە خۆی بە نزم دێتە پێش چاو. کاتێ ناوی شار و دێ و دەر و دۆڵی وڵات گۆراوەتە سەر زمانی بێگانە، هەژارەکە لە ماڵی خۆی هەست بە غەریبی ئەکا و ئەویش خۆی بەخاون ماڵ ئەزانێت. کاتێک هەموو ڕەییس و روئەسا بێگانەن ،چەوساوەکە هەمو بێگانەیەک بە خاوەندەسەڵات و ڕەییس ئەبینێت. لەم سەردەمەدا ئیتر گەلی هەژار چێژ لە کەلتوور و هونەری خۆی وەرناگرێت،(لە هەولێر قۆرترین لۆتی تورک لە هونەرمەندی کورد ڕێزی زۆرترە). فانۆنی فەیلەسووف هاواری ئەکرد هەژارانی عاڵەم ؛ئێمە تەنیا بۆ سەیری دنیا نەهاتوین ،بۆ گۆڕانی دنیا هاتووین.کەچی ئێوە، ئێوەی پێشێل کراو تەنانەت دنیاش نەک بەو جۆرە ئەیبینن کە هەیە، بەڵکو بەو چەشنەی کە پێتان ئەڵێن دێتە پێش چاوتان و، زۆۆۆر هاواری تر...... هەڵبەت جیاوزییشمان هەیە، ڕەشپێستەکە بیشیەوێ نابێ بە سپی، کەچی ئێمە دو قۆناغمان لە بەرە: ۱) بێ باوەڕی بە خۆمان، ۲)توانەوەی یەکجاری. هیوادارم کورد هەم گەورەپیاوانی خۆی و هەم پیاوانی وەکو فرانتس فانۆن باشتر بناسێت و لە وتاریان تێ بگا.   #عیسا_ئەحمەدی_سنە ڕەزبەری ۱٤۰۱ی کۆچی هەتاوی

1⃣0⃣ فێدراڵیزم، گاڵتەی سەدەی ٢١ بە کورد؛ ٥ - ناسیۆنالیزمی مافخواز یا سەروەریخوازی ناسیۆنالیستی لە دۆخی داگیرکراویدا پرۆژەی سەروەریخوازی ڕاستەوخۆ ناسیۆنالیزم دەخولقێنێت. سەروەریخوازبوون لە بزاوتی نەتەوەیەکی بێ‌دەوڵەتدا تەئکید لەسەر ئەوە دەکات کە ئێمە مافەکەمان هەیە و دەبێ بیچەسبێنین. چۆنێتی چەسپاندنی ئەو مافانە و چۆنێتی گۆڕینی دۆخی داگیرکراوی بە دۆخی سەروەری کاری ناسیۆنالیزمە. ڕوانـگـەی مافخوازانە دەچێتە ئەو شوێنەی مافی لێیە، لەوێوە چاو لە کوردستان دەکات. لە نەتەوە یەکگرتووەکان و لە یەکێتی ئەوروپا سەیری کوردستان دەکات. بەڵام ڕوانـگـەی سەروەریخوازانەی ناسیۆنالیستی لە کوردستانەوە تەحلیل و سەیری هەموو جیهان دەکات.

0⃣9⃣ فێدراڵیزم، گاڵتەی سەدەی ٢١ بە کورد؛ ٥ - ناسیۆنالیزمی مافخواز یا سەروەریخوازی ناسیۆنالیستی هەر مرۆڤێک خاوەنی مافی بنەڕەتی خۆیە وەکوو ژیان، ئاسایش، خاوەندارێتی و خۆبەڕێوەبەری، بەڵام ئەم مافە تا بە ئەمڕۆ نەبووە بە گەرەنتی هەبوونی ژیان و ئاسایش و .... نموونەیەکی سادە مافی خوێندن بە زمانی دایکی لە ئەسڵی ١٥ یاسای بنەڕەتی کۆماری ئیسلامی بووە، بەڵام ئەوە ٤٤ ساڵە هەر وەکوو ماف ماوەتەوە. لایەنە سیاسییەکانی کوردستان بۆ نموونە خوازیاری ئاسایش نین، بەڵکوو خوازیاری مافی ئاسایشن. ئەوان خوازیاری مافەکەن و خەباتەکەشیان بۆ مافە. دان پێدانان بە مافی چارەنووسی نەتەوەیەک هەڵەیە، چون هەر نەتەوەیەک دەبێ بڕیار لەسەر چارەنووسی خۆی بدات. ئایا نەتەوەیەک کە لەژێر ئاسمیلاسیۆن، کۆمەڵکوژی، بۆمبارانی شیمیایی، زیندان و سێدارەدا بە سەدان هەزار شەهیدی داوە، دەبێت خوازیاری مافەکانی بێت یا چەسپێنەری مافەکانی؟ ناسیۆنالیزم بزووتنەوەی نەتەوەیەکە بۆ گەیشتن بە دەوڵەت، نە گەیشتن بە مافی بە دەوڵەت بوون.

فێدراڵیزم، گاڵتەی سەدەی ٢١ بە کورد ١ - سەروەری سنووری فیزیکی هەر نەتەوەیەک لە جیاوازی مەعرفی و کولتووریدا دێتە پێناسە کردن. نەتەوەیەک پارێزراوە کە دەوڵەتی بێت و ئەم دەوڵەتە خاوەن سەروەری بێت. چمکی سەروەری ساڵی ١٦٤٨ زایینی و لە کۆتایی شەڕی سی ساڵەی ئورووپا و لە پەیماننامەی وێستفالیا دێتە ئاراوە. سەروەری هی دەوڵەتگەلێکە کە توانایی کۆنترۆڵیان بەسەر سنوورەکانیاندا هەیە و ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکانن. کەواتە هەبوونی ٢ فاکتۆر لە مانەوەی نەتەوەیەک گرنگە: فاکتۆری یەکەم، هەبوونی سەروەری دەوڵەتێک بەسەر کۆمەڵگاکەیدا و توانایی کۆنترۆڵی ئەو. هەروەها توانایی کۆنترۆڵی سنووری جوگرافیای ئەم کۆمەڵگایە وەکوو کۆنترۆڵی زەوی، دەریا و ئاسمان. فاکتۆری دووهەم، دان پێدانان بە و قەبووڵی ئەم دەوڵەتە لەلایەن دەوڵەتانی تر و ئەندام بوون لەناو نەتەوە یەکگرتووەکان. ٢ - دوشمن بە دوو هۆکار ئێـران یەکێکە لەو نەتەوانە کە بوونی خۆی گرێداوە بە نەبوونی نەتەوەی کورد. هۆکاری یەکەم، گرێدراوی ئێـرانە بە قەومی فارس. فارس لە ئاستی قەومێکی خاوەن مەعریفە و دەسەڵات کاتێک لە مێژوودا دەردەکەوێ کە بە ڕێبەری کوروشی هەخامەنشی و یارمەتی زەردەشت، شکست بە کورد دێنێ. لەم ڕێکەوتەدا جیهان‌بینی زەردەشتی زاڵ دەبێ بە سەر جیهان‌بینی کوردیدا. بەها مەعرفییەکانی فارس لە دژایەتی کورددا مانا دەگرن. واتە فارس لە مەرگی مەعرفی کورددا لەدایک دەبێ. هۆکاری دووهەم، داگیرکاری دیاردە کولتوورییەکانی کوردی و ئاست‌نزم نیشاندانی کوردە. قەومی فارس بە قۆرخکردنی دیاردە کولتوورییەکانی کورد، کورد وەکوو بەشێک لە ئێران پێناسە دەکات. زاتی کولتووری کۆمەڵایەتی کوردی لە هەر بۆنەیەکدا گرێدراوە بە زاتی مەعریفەی کوردی و مەعریفەی فارسی بە پێچەوانەی مەعریفەی کوردییە. بۆ میناک، - زاتی ئەندێشە و فەلسـەفەی سیـاسی کورد لە کۆبوونەوە و گرێبەستدایە. هەڵپەڕکێی کوردی (ژن و پیاو) وێنای ئەم ئەندێشەیە و دەوڵەتی کوردی بەدیهاتنی ئەم فەلسەفەیە. لە ئیراندا، کوردی ئاسمیلەکراو تەسلیمی یەک ئەندێشەیە کە تایبەتە بە فارس: پەیڕو و موتیع بوونی ڕەهبەری ئاسمانی (شاە یا ئیمام) کە نوێژی جەماعەت (تەنها پیاو) وێنای ئەم ئەندێشەیە. دەوڵەتی ئێرانی شکڵی بەدیهاتووی ئەم فەلسەفەیە دێتە بینین. - یەلدا و نەورۆز لە دوو ڕەهەندەوە کوردین. ڕەهەندی یەکەم پەیوەستە بە سرووشت و ژیانەوەی پێوەندە کۆمەڵایەتیەکان و ڕەهەندەی دووهەم پەیوەستە بە گرێبەستی میترائیزم و جەشنی سەرکەوتن بەسەر کۆیلەییدا. ئەم دوو جەشنە لە ئێراندا وەکوو دوو جەشنی مێژوویی هاوبەشی ئێرانییەکان دێتە پێناسە کردن و بێگانەیە بە فەلسەفەی سیاسی کورد. - ئایینی سیاسی/کۆمەڵایەتی یارسان کە درێژەی ئایینی سیاسی/کۆمەڵایەتی گۆرانە، دەکرێت بە دینێکی ناوچەیی قەومێکی ئێرانی. - جلی کوردی وەکوو گرێبەستی کۆمەڵایەتی لە پۆششدا دەبێتە پۆششی لۆکاڵ و ناوچەیی و ... لە کاناڵی داربەڕوو گیراوە https://t.me/DengiXK @Kuredenaghsha Ku Rê Dê nexşe 🌹کاناڵی کوردستان‌ناسی🌷 #Culture_of_Kurdistan #Nature_of_Kurdistan تلگرام t.me/kuredenaghsha اینستاگرام https://instagram.com/Kurdistannasi فیسبوک https://www.facebook.com/groups/646594232698034/permalink پەیج https://www.facebook.com/kurdistannasi/

3⃣ لەم ئاسەوارەدا، کورد لە ژێر پێی داریوش و زنجیر لە ملە. زاتی ئێران واتە سەروەری فارس بە سەر کورد و مێژووی ئێران لە سەرکەوتنی فارس بە سەر کورددا تۆمار دەبێت. کاک ڕەحیم ڕەشیدی کە لەم خۆپیشاندانەدا ئاڵای کوردستان و سروودی «ایران ای سرای امید» تێکەڵ کردوە، ئایا دەزانێ «ایران» چ واتایەکی هەیە و «سرای امید» سەرای کێیە؟ کاک ڕەحیم بەڕێز، نەتەوەی ئەخلاق‌دۆست و ئازادپەروەری کورد تا تەجروبەی ئاسایش و ئەمنییەت و تا تەجروبەی نوێترین واتای ئازادی لە مەیدانە و بێ‌باکانە دەجەنگێت. بۆیە تکایە بە پێچەوانەوەی مێژووی کورد و بە پێچەوانەوەی ئامانجی شۆڕشی کورد هەڵوێست مەگرە.

3⃣ لەم ئاسەوارەدا، کورد لە ژێر پێی داریوش و زنجیر لە ملە. زاتی ئێران واتە سەروەری فارس بە سەر کورد و مێژووی ئێران لە سەرکەوتنی فارس بە سەر کورددا تۆمار دەبێت. کاک ڕەحیم ڕەشیدی کە لەم خۆپیشاندانەدا ئاڵای کوردستان و سروودی «ایران ای سرای امید» تێکەڵ کردوە، ئایا دەزانێ «ایران» چ واتایەکی هەیە و «سرای امید» سەرای کێیە؟ کاک ڕەحیم بەڕێز، نەتەوەی ئەخلاق‌دۆست و ئازادپەروەری کورد تا تەجروبەی ئاسایش و ئەمنییەت و تا تەجروبەی نوێترین واتای ئازادی لە مەیدانە و بێ‌باکانە دەجەنگێت. بۆیە تکایە بە پێچەوانەوەی مێژووی کورد و بە پێچەوانەوەی ئامانجی شۆڕشی کورد هەڵوێست مەگرە.

3⃣ لەم ئاسەوارەدا، کورد لە ژێر پێی داریوش و زنجیر لە ملە. زاتی ئێران واتە سەروەری فارس بە سەر کورد و مێژووی ئێران لە سەرکەوتنی فارس بە سەر کورددا تۆمار دەبێت. کاک ڕەحیم ڕەشیدی کە لەم خۆپیشاندانەدا ئاڵای کوردستان و سروودی «ایران ای سرای امید» تێکەڵ کردوە، ئایا دەزانێ «ایران» چ واتایەکی هەیە و «سرای امید» سەرای کێیە؟ کاک ڕەحیم بەڕێز، نەتەوەی ئەخلاق‌دۆست و ئازادپەروەری کورد تا تەجروبەی ئاسایش و ئەمنییەت و تا تەجروبەی نوێترین واتای ئازادی لە مەیدانە و بێ‌باکانە دەجەنگێت. بۆیە تکایە بە پێچەوانەوەی مێژووی کورد و بە پێچەوانەوەی ئامانجی شۆڕشی کورد هەڵوێست مەگرە.

2⃣ گرنگ نییە ئەو ئاسەوارە دەگەڕێتەوە بۆ ٢٥٠٠ ساڵ لەوەپێش یا ١٠٠ ساڵ لەوەپێش، گرنگ ئەوەیە کە یەکێک لە سەرەکیترین ئاسەواری ئێرانی بوون لەم کەتیبەیەدا دێتە بینین. بڕگەی ١٢- داریوش دەڵێت: دوای ئەوە لە بابل هاتمە دەرەوە. بەرەو ماد بەڕێکەوتم، کە گەیشتمە ماد، لە ماد شارێک هەبوو بە ناوی کۆندرۆش، لەوێ فرەوەرتیش کە خۆی بە پاشای ماد ناودەبات، بە سوپایەکەوە هاتە دژی من، دوای ئەوە شەڕمان کرد. ئاهورامازدا یارمەتی دام. بە ئیرادەی ئەهورامازدا زۆرم لە سەربازەکانی دا. لە مانگی ئەدۆکان ئیش ١٠ ٢٥ ڕۆژ تێپەڕیبوو کە شەڕێکی لەو شێوەیە ڕوویدا. بڕگەی ١٣- داریوش دەڵێت: دوای ئەوە فرەوەرتیش بە کەمترین سوارەوە بەرەو زەوییەک بە ناوی ڕێ لە ماد هەڵات. دوای ئەوە سوپایەکم بە دوای [ئەو] نارد. فرەوەرتیش کەلەپچە کرا و هێنرایە لام. لووت و دوو گوێ و زمانیم بڕی و یەکێک لە چاوەکانیم دەرهێنا. لەسەر دەروازەی [کۆشکەکەم] نووسرابوو. هەمووان ئەویان بینی. دوای ئەوە، لە هەمەدان هەڵمواسی و ئەو پیاوانەی کە هەواڵانی دیاری [ئەو] بوون، لە ناو قەڵای هەمەدان هەڵمواسین.