Fe’l nisbat (daraja) lari.
Fe’lda ish-harakat bilan uning bajaruvchisi orasidagi munosabatning ifodalanishi fe’l nisbati deyiladi (ayrim darsliklarda daraja deyiladi).
Fe’l nisbatlari besh xil:
1.Aniq nisbatdagi fe’llar harakatning ma’lum shaxs yoki predmet tomonidan bajarilishini bildiradi va ularda maxsus nisbat qo’shimchalari bo’lmaydi: o’qidi, kelyapti, bormoqchi.
2.O’zlik nisbatidagi fe’llar ish-harakatning boshqa buyumga o’tmay, bajaruvchining o’zida qolganini anglatadi. Bunday fe’llar unli bilan tugagan negizga, -i, -l, undosh bilan tugagan negizga —in, -il qo’shimchalarini qo’shish bilan hosil qilinadi (bir-ikkita fe’lda — (i)sh qo’shimchasi bilan yasalish bor: kerishdi, joylashdi ~ eski manba): tarandi, sevindi, sudraldi. Quvonmoq, seskanmoq, faxrlanmoq, zavqlanmoq, otlanmoq afsuslanmoq fe’llari tarkibida —n ko’rsatkichi mavjudligiga qaramasdan, bu fe’llar aniqlik nisbatida hisoblanadi, chunki ular tarkibidagi —n qo’shimchasi ajratilmaydi. Yayra, qichqir, uxla, bor kabi fe’llardan o’zlik nisbat yasalmaydi.
3.Majhul nisbatdagi fe’llar ish-harakatning aniq bajaruvchisini ko’rsatmaydi. Bu fe’llar ham n, -in, -l, -il qo’shimchalari yordamida hosil qilinadi: to’kildi, to’plandi, ochildi, olindi. O’zlik va majhul nisbatdagi fe’llar bir xil qo’shimcha yordamida hosil bo’lganda, ularning qaysi nisbatdaligi gap mazmunidan yoki fe’ldan oldin o’zi so’zini keltirib ko;rish bilan aniqlanadi: Mukofotlar berildi. Alisher o’qishga berildi (1-fe’l majhul, 2-fe’l o’zlik nisbatdadir).
4.Birgalik nisbnatdagi fe’llar ish-harakatning bir necha shaxs yoki narsa-buyum tomonidan birgalikda bajarilganligini bildiradi va unli bilan tugagan negizga —sh, undosh bilan tugagan negizga —ish qo’shimchasini qo’shish bilan yasaladi. Bunday fe’llar ish-harakatning bir necha shaxs tomonidan bajarilganligini yoki birgalik-ko’plik ma’nolarini ifodalaydi: Karim va Ahmad maqola yozishdi. Bolalar paxta terishdi. To’qnashi, boqishdi, qarashdi, aytishdi, tortishdi fe’llari hozirgi o’zbek tilida ajralmas holatga kelib qolganligi uchun aniqlik nisbatdadir.
5.Orttirma nisbatdagi fe’llar ish-harakatning boshqa biror shaxs yoki narsa-buyum vositasida bajarilganligini bildiradi va —t, -tir, -dir, -ir, -ar, -iz, -giz, -kiz, -g’iz, -gaz, -qiz, -sat qo’shimchalari yordamida hosil qilinadi: o’qish, keltir, yozdir, bitir, uchir, pishir, qochir, ko’rgaz, tomiz, yurgiz, ketkiz, tutqaz, o’tkaz, ko’rsat.
Ayrim fe’llar orttirma nisbat shaklida yangi ma’no ifodalaydigan bo’lib qoladi va shuning uchun ularni aniq nisbatda qo’llab bo’lmaydi: erkalamoq — erkalatmoq (ikkala shaklda ham orttirma nisbat ma’nosini ifodalayapti).
Bir fe’lda
ikki-uch xil orttirma nisbat qo’shimchasi qo’shilishi mumkin: Yegiz — yegizdir, yozdir — yozdirtir.
Fe’lning
orttirma nisbati o’zlik va birgalik nisbatdagi fe’llardan hamhosil qilinishi mumkin: yuvintir, yig’ishtir.
Orttirma nisbatdagi fe’llardan birgalik va majhul nisbatdagi fe’llar hosil qilinishi mumkin: isitildi, yozdirishdi.
Birdan ortiq nisbat qo’shimchalarini olgan fe’llarning qaysi nisbatdaligi oxirgi nisbat qo’shimchasiga qarab be;gilanadi:
yuvintirdi — orttirma nisbat,
yuvintirildi — majhul nisbat,
yuvintirishdi — birgalik nisbati.
https://t.me/JOINCHAT_ona_tili_adabiyot