Dr najih gulpy

پەیوەندی میانو گرامەری و واتچنسازیGrammar Vs. Syntax گرامەر-ڕازون فرە وەرپانەتەرن، فروانتەرەن تاکو واتچنسازی. چون واتچنسازی بەشێن جە گرامەری جە گردو زوانەکانە، سەروساختش چەنی واتیٛ، دەسەواتیٛ و ڕیٛسەی سەرەکی و ناسەرەکی (واتچن)ی هەنە، کە مەگنانیٛ چیٛرو چەترەو ڕازوانی، وەلێم گرامەر بەشێو نیەن جە واتچنسازی. واتچنسازی باسو ساختارو واتچنی مەکەروٙ، باسو ئا یاسایا مەکەروٙ هەکە واتچنشا پەنە مەسازنی، باسو پەیوەندی میانو پەساکاو واتچنی مەکەروٙ. زوانئەشناساینە ڕازوان ئەژناسەش پیٛسە کریان. ڕازوان کوٙمەڵێ یاسێنیٛ کە سازندەکاو واتچنی ڕیٛکیٛ مەوزوٙنە. ڕازوان جوٙیاین سەرو ئا یاسایا هەکە چەنی هەرمانە مەکەرانیٛ؟ شوٙنیەرە جوٙیاین سەرو ئا یاسایا کە ویارەکاو دەنگسازی-فنەتیک و دەنگ ئەشناسای-فنۆلۆجی، مۆرفۆلۆجی تا میاووٙنە لاو مانائەشناسای-سیمانتیک و مەبەست ئەشناسای-پراگماتیک. پیٛسە وچیان ڕازوان فراوانەن پەلیٛ مەکیٛشوٙ پەی زانشەتەکا تەری، پسەو دەنگئەشناسای، واتسازی، مانائەشناسای و مەبەست ئەشناسای. ئەندریو کارنی واتەن ڕازوان کوٙمێوە یاسێنیٛ کە زوان مەسازنانیٛ (Carnie, 2012: 31). واتچنسازی: وریتین جە هوٙروشکنای ساختارو واتچنی. دەورو خولو واتیٛرە مەیوٙ، وەلێم گرامەر ملوٙنە دلیٛو واتەکیٛ، ویٛش ماخنوٙ دلیٛشەرە تا بزانوٙ جە چیٛشی دروسەبییٛنە، دەنگش، نویسەش، یاساو یوٙگیٛرتەی و سازنای واتەکیٛش هوٙرمەوشکنوٙ. گرامەر پەڕەمەکیٛشوٙ پەی واتچنسازی و واتسازی (سینتاکس+موٙرفۆلۆجی) موٙرفۆسینتاکس. فوٙنیمیٛ یوٙمەگیٛرانیٛ پەی وەشکەردەی موٙرفیمی-واتیٛ (فنۆلۆجی). موٙرفیمیٛ یوٙمەگیٛرانیٛ پەی وەشکەردەی واتیٛ (موٙرفۆلۆجی). واتیٛ یوٙمەگیٛرانیٛ پەی وەشکەردەی دەسەواتیٛ و واتچنی (واتچنسازی). واتچن مانای پەڕە و تەمامە مەبەخشوٙنە. فوٙنیم ماناش نیەنە. موٙرفیم متکلەتەرین پەساو زوانین کە ماناش هەنە و ئەرکش هەن. زوانو ئیٛمەنە سی و نوٙ دەنگیٛ و سی و حەوت فوٙنیمیٛ هەنیٛ. (دەنگسازنای و دەنگئەشناسای، 2020: 96). سەدان موٙرفیمی جیاوازیٛما هەنیٛ کە ژمارە نەکریێنیٛ (موٙرفیمی ئازاد، موٙرفیمی ئەرکی، موٙرفیمی بەند، موٙرفیمی واتبەس). ژمارەو واتچنەکا بیٛ پایانەن، بیٛ ئەژمارەن، جە ژمارە نمەیانیٛ، هەمیشە بەرهەمئاوردەی واتیٛ و واتچنی زیاڎمەکەرانیٛ. مەشوٙ ماناو گردو موٙرفیمەکا، گردو واتەکا بیاوینە تا جە ماناو واتچنەکەی بیاوینە. بنەڕەتیٛ ساختارو واتچنی ئانیٛنیٛ هەکە جە پەساکا بیاوینە، یانی ماناو سازندەکاو واتچی بزانی و شوٙنیەرە ماناو گردو واتچنەکەی بیاوینە. یانی ماناو پەساکا هامتێ و هامسانیٛ بانیٛ چەنی مانای گردینیەو واتچنەکەی. پەساکیٛ واتچنی کامیٛنیٛ؟ یام بەشەکیٛو واتچنی کامیٛنیٛ؟پەنەشا ماچا توخمە سازندەکیٛ واتچنی Syntactic Category بەچ یاسێوە بەسیانیٛ هەنترینیوە؟ بەیاساو واتچنی. کە وەڵیٛنە ئانارەما پەنەکەردەن، بکەر وەڵیٛوە، وەرکار دماشەو، کەردەوە جە دمای دماوە. واتچن پوٙلێ واتیٛنیٛ پیٛوەرە ڕزشا بەستەن، یام واتچنی ڕازوانی هەکە ڕاسەن و مانادارەن، یام ناڕازوانین، هەکە مانا و ساختارش لارەسەنگەن. ڕازوانی گردینی یام ڕازوانی هوٙشی Mental Grammar ئا ڕازوانەنە هەکە مەژگو گردکەسینە هەن، نا هاگا، مسانش، جەڎەیی-لەمئاورد مزانوٙ زوان چەنی هەرمانە مەکەروٙنە. یانی مزانی یاساکاو زانشتو دەنگی، کەردەوەو واتسازی و وەشکەردەی واتیٛ و واتچنسازی چەنی مەویەرانیٛ. یانی واتچنێو ئەگەر ڕازوانی بوٙ، ڕاس بوٙ یانی شوٙنکەوتەو یاساکاو ڕازوانو هوٙشی بیەن ئەچا زوانەنە. ئەگەر واتچنێو ڕازوانی نەبوٙ، ڕاس نەبوٙ، لارەسەنگ بوٙ، یانی یاساکیٛو ڕازوانی هوٙشیش ماڕێنێ، واتچنێن هەکە مەردم نمەواچوٙش. واتچنسازی بەشێن جە گرامەری کە نیشانەما مەدوٙ چەنی واتەکا-پەساکا مەبەسی هەنترینیوە. وەلێم موٙرفۆلۆجی بەشێن جەگرامەری کە نیشانەما مەدوٙ چەنی واتەکا مەسازنی. نویسا: ناجح گوڵپی 5/6/2024 https://t.me/Drnajihgulpy

ڕازوان کوٙمەڵێ یاسێنیٛ کە سازندەکاو واتچنی ڕیٛکیٛ مەوزوٙنە. ڕازوان جوٙیاین سەرو ئا یاسایا هەکە چەنی هەرمانە مەکەرانیٛ؟ شوٙنیەرە جوٙیاین سەرو ئا یاسایا کە ویارەکاو دەنگسازی-فنەتیک و دەنگ ئەشناسای-فنۆلۆجی، مۆرفۆلۆجی تا میاووٙنە لاو مانائەشناسای-سیمانتیک و مەبەست ئەشناسای-پراگماتیک. پیٛسە وچیان ڕازوان فراوانەن پەلیٛ مەکیٛشوٙ پەی زانشەتەکا تەری، پسەو دەنگئەشناسای، واتسازی، مانائەشناسای و مەبەست ئەشناسای. ئەندریو کارنی واتەن ڕازوان کوٙمێوە یاسێنیٛ کە زوان مەسازنانیٛ (Carnie, 2012: 31). واتچنسازی: وریتین جە هوٙروشکنای ساختارو واتچنی. دەورو خولو واتیٛرە مەیوٙ، وەلێم گرامەر ملوٙنە دلیٛو واتەکیٛ، ویٛش ماخنوٙ دلیٛشەرە تا بزانوٙ جە چیٛشی دروسەبییٛنە، دەنگش، نویسەش، یاساو یوٙگیٛرتەی و سازنای واتەکیٛش هوٙرمەوشکنوٙ. گرامەر پەڕەمەکیٛشوٙ پەی واتچنسازی و واتسازی (سینتاکس+موٙرفۆلۆجی) موٙرفۆسینتاکس. فوٙنیمیٛ یوٙمەگیٛرانیٛ پەی وەشکەردەی موٙرفیمی-واتیٛ (فنۆلۆجی). موٙرفیمیٛ یوٙمەگیٛرانیٛ پەی وەشکەردەی واتیٛ (موٙرفۆلۆجی). واتیٛ یوٙمەگیٛرانیٛ پەی وەشکەردەی دەسەواتیٛ و واتچنی (واتچنسازی). واتچن مانای پەڕە و تەمامە مەبەخشوٙنە. فوٙنیم ماناش نیەنە. موٙرفیم متکلەتەرین پەساو زوانین کە ماناش هەنە و ئەرکش هەن. زوانو ئیٛمەنە سی و نوٙ دەنگیٛ و سی و حەوت فوٙنیمیٛ هەنیٛ. (دەنگسازنای و دەنگئەشناسای، 2020: 96). سەدان موٙرفیمی جیاوازیٛما هەنیٛ کە ژمارە نەکریێنیٛ (موٙرفیمی ئازاد، موٙرفیمی ئەرکی، موٙرفیمی بەند، موٙرفیمی واتبەس). ژمارەو واتچنەکا بیٛ پایانەن، بیٛ ئەژمارەن، جە ژمارە نمەیانیٛ، هەمیشە بەرهەمئاوردەی واتیٛ و واتچنی زیاڎمەکەرانیٛ. مەشوٙ ماناو گردو موٙرفیمەکا، گردو واتەکا بیاوینە تا جە ماناو واتچنەکەی بیاوینە. بنەڕەتیٛ ساختارو واتچنی ئانیٛنیٛ هەکە جە پەساکا بیاوینە، یانی ماناو سازندەکاو واتچی بزانی و شوٙنیەرە ماناو گردو واتچنەکەی بیاوینە. یانی ماناو پەساکا هامتێ و هامسانیٛ بانیٛ چەنی مانای گردینیەو واتچنەکەی. پەساکیٛ واتچنی کامیٛنیٛ؟ یام بەشەکیٛو واتچنی کامیٛنیٛ؟پەنەشا ماچا توخمە سازندەکیٛ واتچنی Syntactic Category بەچ یاسێوە بەسیانیٛ هەنترینیوە؟ بەیاساو واتچنی. کە وەڵیٛنە ئانارەما پەنەکەردەن، بکەر وەڵیٛوە، وەرکار دماشەو، کەردەوە جە دمای دماوە. واتچن پوٙلێ واتیٛنیٛ پیٛوەرە ڕزشا بەستەن، یام واتچنی ڕازوانی هەکە ڕاسەن و مانادارەن، یام ناڕازوانین، هەکە مانا و ساختارش لارەسەنگەن. ڕازوانی گردینی یام ڕازوانی هوٙشی Mental Grammar ئا ڕازوانەنە هەکە مەژگو گردکەسینە هەن، نا هاگا، مسانش، جەڎەیی-لەمئاورد مزانوٙ زوان چەنی هەرمانە مەکەروٙنە. یانی مزانی یاساکاو زانشتو دەنگی، کەردەوەو واتسازی و وەشکەردەی واتیٛ و واتچنسازی چەنی مەویەرانیٛ. یانی واتچنێو ئەگەر ڕازوانی بوٙ، ڕاس بوٙ یانی شوٙنکەوتەو یاساکاو ڕازوانو هوٙشی بیەن ئەچا زوانەنە. ئەگەر واتچنێو ڕازوانی نەبوٙ، ڕاس نەبوٙ، لارەسەنگ بوٙ، یانی یاساکیٛو ڕازوانی هوٙشیش ماڕێنێ، واتچنێن هەکە مەردم نمەواچوٙش. واتچنسازی بەشێن جە گرامەری کە نیشانەما مەدوٙ چەنی واتەکا-پەساکا مەبەسی هەنترینیوە. وەلێم موٙرفۆلۆجی بەشێن جەگرامەری کە نیشانەما مەدوٙ چەنی واتەکا مەسازنی.

پەیوەندی میانو گرامەری و واتچنسازیGrammar Vs. Syntax گرامەر-ڕازون فرە وەرپانەتەرن، فروانتەرەن تاکو واتچنسازی. چون واتچنسازی بەشێن جە گرامەری جە گردو زوانەکانە، سەروساختش چەنی واتیٛ، دەسەواتیٛ و ڕیٛسەی سەرەکی و ناسەرەکی (واتچن)ی هەنە، کە مەگنانیٛ چیٛرو چەترەو ڕازوانی، وەلێم گرامەر بەشێو نیەن جە واتچنسازی. واتچنسازی باسو ساختارو واتچنی مەکەروٙ، باسو ئا یاسایا مەکەروٙ هەکە واتچنشا پەنە مەسازنی، باسو پەیوەندی میانو پەساکاو واتچنی مەکەروٙ. زوانئەشناساینە ڕازوان ئەژناسەش پیٛسە کریان. ڕازوان کوٙمەڵێ یاسێنیٛ کە سازندەکاو واتچنی ڕیٛکیٛ مەوزوٙنە. ڕازوان جوٙیاین سەرو ئا یاسایا هەکە چەنی هەرمانە مەکەرانیٛ؟ شوٙنیەرە جوٙیاین سەرو ئا یاسایا کە ویارەکاو دەنگسازی-فنەتیک و دەنگ ئەشناسای-فنۆلۆجی، مۆرفۆلۆجی تا میاووٙنە لاو مانائەشناسای-سیمانتیک و مەبەست ئەشناسای-پراگماتیک. پیٛسە وچیان ڕازوان فراوانەن پەلیٛ مەکیٛشوٙ پەی زانشەتەکا تەری، پسەو دەنگئەشناسای، واتسازی، مانائەشناسای و مەبەست ئەشناسای. ئەندریو کارنی واتەن ڕازوان کوٙمێوە یاسێنیٛ کە زوان مەسازنانیٛ (Carnie, 2012: 31). واتچنسازی: وریتین جە هوٙروشکنای ساختارو واتچنی. دەورو خولو واتیٛرە مەیوٙ، وەلێم گرامەر ملوٙنە دلیٛو واتەکیٛ، ویٛش ماخنوٙ دلیٛشەرە تا بزانوٙ جە چیٛشی دروسەبییٛنە، دەنگش، نویسەش، یاساو یوٙگیٛرتەی و سازنای واتەکیٛش هوٙرمەوشکنوٙ. گرامەر پەڕەمەکیٛشوٙ پەی واتچنسازی و واتسازی (سینتاکس+موٙرفۆلۆجی) موٙرفۆسینتاکس. فوٙنیمیٛ یوٙمەگیٛرانیٛ پەی وەشکەردەی موٙرفیمی-واتیٛ (فنۆلۆجی). موٙرفیمیٛ یوٙمەگیٛرانیٛ پەی وەشکەردەی واتیٛ (موٙرفۆلۆجی). واتیٛ یوٙمەگیٛرانیٛ پەی وەشکەردەی دەسەواتیٛ و واتچنی (واتچنسازی). واتچن مانای پەڕە و تەمامە مەبەخشوٙنە. فوٙنیم ماناش نیەنە. موٙرفیم متکلەتەرین پەساو زوانین کە ماناش هەنە و ئەرکش هەن. زوانو ئیٛمەنە سی و نوٙ دەنگیٛ و سی و حەوت فوٙنیمیٛ هەنیٛ. (دەنگسازنای و دەنگئەشناسای، 2020: 96). سەدان موٙرفیمی جیاوازیٛما هەنیٛ کە ژمارە نەکریێنیٛ (موٙرفیمی ئازاد، موٙرفیمی ئەرکی، موٙرفیمی بەند، موٙرفیمی واتبەس). ژمارەو واتچنەکا بیٛ پایانەن، بیٛ ئەژمارەن، جە ژمارە نمەیانیٛ، هەمیشە بەرهەمئاوردەی واتیٛ و واتچنی زیاڎمەکەرانیٛ. مەشوٙ ماناو گردو موٙرفیمەکا، گردو واتەکا بیاوینە تا جە ماناو واتچنەکەی بیاوینە. بنەڕەتیٛ ساختارو واتچنی ئانیٛنیٛ هەکە جە پەساکا بیاوینە، یانی ماناو سازندەکاو واتچی بزانی و شوٙنیەرە ماناو گردو واتچنەکەی بیاوینە. یانی ماناو پەساکا هامتێ و هامسانیٛ بانیٛ چەنی مانای گردینیەو واتچنەکەی. پەساکیٛ واتچنی کامیٛنیٛ؟ یام بەشەکیٛو واتچنی کامیٛنیٛ؟پەنەشا ماچا توخمە سازندەکیٛ واتچنی Syntactic Category بەچ یاسێوە بەسیانیٛ هەنترینیوە؟ بەیاساو واتچنی. کە وەڵیٛنە ئانارەما پەنەکەردەن، بکەر وەڵیٛوە، وەرکار دماشەو، کەردەوە جە دمای دماوە. واتچن پوٙلێ واتیٛنیٛ پیٛوەرە ڕزشا بەستەن، یام واتچنی ڕازوانی هەکە ڕاسەن و مانادارەن، یام ناڕازوانین، هەکە مانا و ساختارش لارەسەنگەن. ڕازوانی گردینی یام ڕازوانی هوٙشی Mental Grammar ئا ڕازوانەنە هەکە مەژگو گردکەسینە هەن، نا هاگا، مسانش، جەڎەیی-لەمئاورد مزانوٙ زوان چەنی هەرمانە مەکەروٙنە. یانی مزانی یاساکاو زانشتو دەنگی، کەردەوەو واتسازی و وەشکەردەی واتیٛ و واتچنسازی چەنی مەویەرانیٛ. یانی واتچنێو ئەگەر ڕازوانی بوٙ، ڕاس بوٙ یانی شوٙنکەوتەو یاساکاو ڕازوانو هوٙشی بیەن ئەچا زوانەنە. ئەگەر واتچنێو ڕازوانی نەبوٙ، ڕاس نەبوٙ، لارەسەنگ بوٙ، یانی یاساکیٛو ڕازوانی هوٙشیش ماڕێنێ، واتچنێن هەکە مەردم نمەواچوٙش. واتچنسازی بەشێن جە گرامەری کە نیشانەما مەدوٙ چەنی واتەکا-پەساکا مەبەسی هەنترینیوە. وەلێم موٙرفۆلۆجی بەشێن جەگرامەری کە نیشانەما مەدوٙ چەنی واتەکا مەسازنی.

پەیوەندی میانو گرامەری و واتچنسازیGrammar Vs. Syntax گرامەر-ڕازون فرە وەرپانەتەرن، فروانتەرەن تاکو واتچنسازی. چون واتچنسازی بەشێن جە گرامەری جە گردو زوانەکانە، سەروساختش چەنی واتیٛ، دەسەواتیٛ و ڕیٛسەی سەرەکی و ناسەرەکی (واتچن)ی هەنە، کە مەگنانیٛ چیٛرو چەترەو ڕازوانی، وەلێم گرامەر بەشێو نیەن جە واتچنسازی. واتچنسازی باسو ساختارو واتچنی مەکەروٙ، باسو ئا یاسایا مەکەروٙ هەکە واتچنشا پەنە مەسازنی، باسو پەیوەندی میانو پەساکاو واتچنی مەکەروٙ. زوانئەشناساینە ڕازوان ئەژناسەش پیٛسە کریان. ڕازوان کوٙمەڵێ یاسێنیٛ کە سازندەکاو واتچنی ڕیٛکیٛ مەوزوٙنە. ڕازوان جوٙیاین سەرو ئا یاسایا هەکە چەنی هەرمانە مەکەرانیٛ؟ شوٙنیەرە جوٙیاین سەرو ئا یاسایا کە ویارەکاو دەنگسازی-فنەتیک و دەنگ ئەشناسای-فنۆلۆجی، مۆرفۆلۆجی تا میاووٙنە لاو مانائەشناسای-سیمانتیک و مەبەست ئەشناسای-پراگماتیک. پیٛسە وچیان ڕازوان فراوانەن پەلیٛ مەکیٛشوٙ پەی زانشەتەکا تەری، پسەو دەنگئەشناسای، واتسازی، مانائەشناسای و مەبەست ئەشناسای. ئەندریو کارنی واتەن ڕازوان کوٙمێوە یاسێنیٛ کە زوان مەسازنانیٛ (Carnie, 2012: 31). واتچنسازی: وریتین جە هوٙروشکنای ساختارو واتچنی. دەورو خولو واتیٛرە مەیوٙ، وەلێم گرامەر ملوٙنە دلیٛو واتەکیٛ، ویٛش ماخنوٙ دلیٛشەرە تا بزانوٙ جە چیٛشی دروسەبییٛنە، دەنگش، نویسەش، یاساو یوٙگیٛرتەی و سازنای واتەکیٛش هوٙرمەوشکنوٙ. گرامەر پەڕەمەکیٛشوٙ پەی واتچنسازی و واتسازی (سینتاکس+موٙرفۆلۆجی) موٙرفۆسینتاکس. فوٙنیمیٛ یوٙمەگیٛرانیٛ پەی وەشکەردەی موٙرفیمی-واتیٛ (فنۆلۆجی). موٙرفیمیٛ یوٙمەگیٛرانیٛ پەی وەشکەردەی واتیٛ (موٙرفۆلۆجی). واتیٛ یوٙمەگیٛرانیٛ پەی وەشکەردەی دەسەواتیٛ و واتچنی (واتچنسازی). واتچن مانای پەڕە و تەمامە مەبەخشوٙنە. فوٙنیم ماناش نیەنە. موٙرفیم متکلەتەرین پەساو زوانین کە ماناش هەنە و ئەرکش هەن. زوانو ئیٛمەنە سی و نوٙ دەنگیٛ و سی و حەوت فوٙنیمیٛ هەنیٛ. (دەنگسازنای و دەنگئەشناسای، 2020: 96). سەدان موٙرفیمی جیاوازیٛما هەنیٛ کە ژمارە نەکریێنیٛ (موٙرفیمی ئازاد، موٙرفیمی ئەرکی، موٙرفیمی بەند، موٙرفیمی واتبەس). ژمارەو واتچنەکا بیٛ پایانەن، بیٛ ئەژمارەن، جە ژمارە نمەیانیٛ، هەمیشە بەرهەمئاوردەی واتیٛ و واتچنی زیاڎمەکەرانیٛ. مەشوٙ ماناو گردو موٙرفیمەکا، گردو واتەکا بیاوینە تا جە ماناو واتچنەکەی بیاوینە. بنەڕەتیٛ ساختارو واتچنی ئانیٛنیٛ هەکە جە پەساکا بیاوینە، یانی ماناو سازندەکاو واتچی بزانی و شوٙنیەرە ماناو گردو واتچنەکەی بیاوینە. یانی ماناو پەساکا هامتێ و هامسانیٛ بانیٛ چەنی مانای گردینیەو واتچنەکەی. پەساکیٛ واتچنی کامیٛنیٛ؟ یام بەشەکیٛو واتچنی کامیٛنیٛ؟پەنەشا ماچا توخمە سازندەکیٛ واتچنی Syntactic Category بەچ یاسێوە بەسیانیٛ هەنترینیوە؟ بەیاساو واتچنی. کە وەڵیٛنە ئانارەما پەنەکەردەن، بکەر وەڵیٛوە، وەرکار دماشەو، کەردەوە جە دمای دماوە. واتچن پوٙلێ واتیٛنیٛ پیٛوەرە ڕزشا بەستەن، یام واتچنی ڕازوانی هەکە ڕاسەن و مانادارەن، یام ناڕازوانین، هەکە مانا و ساختارش لارەسەنگەن. ڕازوانی گردینی یام ڕازوانی هوٙشی Mental Grammar ئا ڕازوانەنە هەکە مەژگو گردکەسینە هەن، نا هاگا، مسانش، جەڎەیی-لەمئاورد مزانوٙ زوان چەنی هەرمانە مەکەروٙنە. یانی مزانی یاساکاو زانشتو دەنگی، کەردەوەو واتسازی و وەشکەردەی واتیٛ و واتچنسازی چەنی مەویەرانیٛ. یانی واتچنێو ئەگەر ڕازوانی بوٙ، ڕاس بوٙ یانی شوٙنکەوتەو یاساکاو ڕازوانو هوٙشی بیەن ئەچا زوانەنە. ئەگەر واتچنێو ڕازوانی نەبوٙ، ڕاس نەبوٙ، لارەسەنگ بوٙ، یانی یاساکیٛو ڕازوانی هوٙشیش ماڕێنێ، واتچنێن هەکە مەردم نمەواچوٙش. واتچنسازی بەشێن جە گرامەری کە نیشانەما مەدوٙ چەنی واتەکا-پەساکا مەبەسی هەنترینیوە. وەلێم موٙرفۆلۆجی بەشێن جەگرامەری کە نیشانەما مەدوٙ چەنی واتەکا مەسازنی. پەیوەندی میانو گرامەری و واتچنسازیGrammar Vs. Syntax گرامەر-ڕازون فرە وەرپانەتەرن، فروانتەرەن تاکو واتچنسازی. چون واتچنسازی بەشێن جە گرامەری جە گردو زوانەکانە، سەروساختش چەنی واتیٛ، دەسەواتیٛ و ڕیٛسەی سەرەکی و ناسەرەکی (واتچن)ی هەنە، کە مەگنانیٛ چیٛرو چەترەو ڕازوانی، وەلێم گرامەر بەشێو نیەن جە واتچنسازی. واتچنسازی باسو ساختارو واتچنی مەکەروٙ، باسو ئا یاسایا مەکەروٙ هەکە واتچنشا پەنە مەسازنی، باسو پەیوەندی میانو پەساکاو واتچنی مەکەروٙ. زوانئەشناساینە ڕازوان ئەژناسەش پیٛسە کریان.

‍ نەوام چومسکی Noam Chomsky نامیٛش (ئەڤرام نەوام چومسکی)ن، حەوتو مانگەو دیسەمبەرو 1928 جە فلادیلفیا-ئەمریکانە پەیڎابیەن. تاتەش ڕازوانزانو عیبری بیەن، ئەڎاش ماموٙسێ بییٛنە. چومسکی بەکالوریوسش جە زانگاو پەنسلڤانیای ئاورد. چیٛرو دەسو ماموٙساکەیشنە (زیلنگ هاریس) زانشتو زوانیش وانان. جە پەیمانگای تەکنەلۆجی ماساچوستسینە ئەرکو وانەواچو زوانی و هوٙرگیٛڵنای ماشینش هوٙرگیٛرت. جە ئەنجامنە دیامانو ڕازوانو بەرهەمئاوردەیش-زایشی دەربارەو ساختاری ئاردەنە، بی بایسو فاڕیای و گەشەی جە ویارو زوانئەشناساینە. هەر ئی دیامانە-ویرە بی بە بنەڕەت پەی زوانئەشناسای و شوٙنەماش نیا ملو فەلسەفەی و زانشتو کوٙمپیوتەریرە. هەرچندە ڕازوانی زایشی نەیاریٛ و دوسیٛچش بیٛنیٛ، بڕێ دژش قسیٛکەریٛنیٛ و بڕێچ هامڕێش بیٛنیٛ و پەشتیش گیٛریٛنیٛ. ئینە هەرمانەو ڕوٙزگارینە هەرکەس ڕای زانشتیە و ڕاسەش گیٛرتەنەوەر و ڕووە سەرکەوتەی لوا، ئەکید نەیارەکیٛش مارەتوٙپێ فرەمڎا وەردەمش و دوٙسەکیٛش مەنیشانیٛ چیٛرو لوٙسەکیٛش تا نەگنوٙ (Carnie, 2012: 7). سەربارو ئانەیچ چومسکی سەرکەردێوە ڕوٙشنویرو جمو ئەنارکی بیٛ. هەرپاسە جە ویارەو ئەرەیاونای-میدیا، سیاسەت، نادادی و زوڵمینە قەڵەمەکەش وستەبیٛ کار و فرە نویسیٛ، خۆڵکی بوانی فرەشا بیٛ. چوٙمسکی یوٙبیٛ جە بنیەرە ئەشناسیاکاو دلیٛو مەردمی، کاتو ویٛشنە یوٙ بیەن جە دە کەسە بنوسیەکاو جەهانی. ساڵەو 1957 زاینی تاریخو سەرهوٙردای تیوٙرەو بەرهەمئاوردەی-ئەوەفاڕای بیٛ، چی ساڵیٛنە کتیٛبو (ساختارە واتچنسازیەکا Syntactic Structures )ش وەڵاو کەردەو، کە بە یوەم دەسورو زوانی مەنریوٙرە پەی ئا تیوٙرەو چوٙمسکیە. ئی تیوٙریٛ بە شوٙڕشێوی زوانەوانی مەنریوٙرە جە ئەمریکانە، چون دیامانیٛ تازیٛش ئاردیٛنە ویارو زوانئەشناسای، پسەو سیستەمو ڕازوانی، کە چوٙمسکی پیٛسە نامیٛش مەبەروٙ. ڕازوان تەوانو کەسێن پەی بەکارئاوردەی بیٛکوٙشەنو ئامرازە سنوردارەکا، یانی بەکارئاوردەی ڕیٛژێوی سنوردارو ئامرازەکا (واتیٛ) پەی بەرهەمئاوردەی ژمارێوی بیٛکوٙشەنی جە واتچنی. هەرپاسە گرنگیدای بە خاسیەتی گردینی و هامبەشو زوانەکا جیاتی زاقکەردەیەو جیاوازی میانو زوانەکان. زوانئەشناسیٛ گرنگی مەدانیٛ بە خاسیەتەکاو زوانی، وەسپو زوانی مەکەرانیٛ و هیچ گرنگی نمەدان بە جیاوازی زوانەکا، نمەواچان ئی زوانە خاستەرن تا ئو زوانە، ئینە چاختەرەن تا ئانە. ئینە پەیلوای زانایانو ڕیٛبازو بنیەرە ئەمریکیەکان هەکە بڕاواشان بە تیورەو زوانەوانی گردینی هەنە. بەهەمان شیٛوە باوڕشان ئەپا تەوانا ئەقڵیە هەنە کە هەن پەشتەو کەردەوەو دوایوە، کە چوٙمسکی نامیٛ نیان تەوانای Competence، تەوانای-تاوای کوٙمەڵە یاسێوە ئەقڵییٛنیٛ کە ئانزان متاووٙنە پەنەشا بیٛکوٙشەن واتچنیٛ بەرهەم باوەروٙنە، کە جە ڕواڵەتەکەو دیمو بەرو دوای جیاش مەکەروٙوە کە جەبارو کەردوەیوە تەواناش هەنە پەنەش مەواچان پوٙڕنای Performance، یانی تەواناو دوای و بەروستەی ئی واتچناشەهەن پەی خەڵکی بەڕاس و دروسی. ڕیٛبازو بنیەرە ئەمریکیەکا وەڵیٛکەوتەی فرە خیٛراش کەرد، ساڵەو 1965 یاواپەنە. چی کاتنە چوٙمسکی کتیٛبێوی تەرش نویست بەنامیٛ Aspects of the Theory of Syntax مەفهومیٛ تیوٙرەو واتچنسازی. ئی ڕیٛبازە فرەو یاگاو جەهانینە وەڵاو بیەنوە، بیەن بە گرنگتەرین ڕیٛباز-گرنگتەرین تیورە زوانەوانی. مەشوٙ بوانی هەورامی بەڵەدو ئی ڕیٛبازیە بوٙنە ئنڎا چەنەش حاڵی نمەبوٙ، مشوٙ بزانوٙ ڕازوانو بەرهەمئاوردەی و ڕازوانو ئەوفاڕای چیٛشەن، هەکە ساختارو زوانی شیمەکەروٙوە. ئەرکو تیورەو بەرهەمئاوردەی وەشکەردەی ڕیٛبازێوی گردینین پەی هوٙرچنیەی سیستەمو یاساکا پەی گردو زوانەکاو جەهانی. Najih Gulpy 1/5/2024

ڕیٛککەردەی واتەکا Word Order، ڕزو واتەکاو دلیٛو واتچنی. مەشوٙ گرنگی بدریوٙ بە ڕزو واتەکا کە چەنی یوٙی بگونجیانیٛ و ماناشا ببوٙنە. پەی نمونەی زوانو ئیٛمەنە ڕزو واتەکا، یام ڕزو پەساکاو زوانی (بکەر-وەرکار-کەردەوە) (SOV) واتچن بە بکەر دەس پەنە مەکەروٙ دماشەرە وەرکار مەیوٙنە، جە کوٙتانە کەردەوە. زوانە ئەیرانیەکیٛ و زوانو هیندی پیٛسەنیٛ. کاوان وەزی مەوەروٙ. من وەزی مەوەرو. ئاڎیٛ وەزی مەوەرانیٛ. ئیٛمە وەزی مەوەرمیٛ. ئەچی نموناو سەرینە، سەرنجە مڎەیمیٛ سەرەتاو واتچنەکەی بە (کاوان، من، ئاڎیٛ، ئیٛمە)، کاوان، نامیٛ کوڕینە، بکەرەن. ئاڎیٛ، یاگەگیرونامیٛ جەمی پەی یەرەم کەسی نائامادەی (پیٛوار)، من و ئیٛمە یاگەگیرو نامیٛ پەی کەسەی یوەمی تاکی و جەمی. ئی گرد پەسێ ئەکو بکەری (فاعلSubject ) مەوینانیٛ واتچنەکەنە. بکەر ئا کەسەنە کە هەرمانەو واردەکەیش ئەنجام دێنە. پەسا-واتیٛ وەزیٛ (وەزی) ئەرکو وەرکاری مەوینونە واتچنەکەنە، یانی مەگنوٙنە چیٛرو کاریگەری هەرمانەو کەردەوەکەی، کە واردەین. مەوەروٙ، مەوەرو، مەوەرانیٛ، مەورمیٛ. کەردەوەی نەویەردەن، ویەرەن. وەر: کەردەوەی نەویەردەن، ڕیٛخەو چەمەین مە: موٙرفیمو سەرەمڕەین، یام نیشانیٛ ئیسەتیٛنە. و-وٙ-انیٛ-میٛ: ئی چوارە مەبانیٛ بە یاگەگیرونامیٛ لکیٛ پەی من-ئیٛمە، ئاڎ-ئاڎیٛ، کە جە ویارو موٙرفۆلۆجینە پەنەشا مەواچانیٛ (واتبەس Clitic). ئەگەر چەم بڕمیٛنە ئی واتچنە کوڵەیە مزانمیٛ چ وردەکاریێوەش چەنەن؟ بکەر، وەرکار، کەردەوە، موٙرفیمو سەرمڕەی، مورفیمو واتەبسی. ئی گردە پەسایا مەشوٙ کارێ ڕیٛکیٛشا بوزمیٛ هەکە ماناشا ببوٙنە و ئانزان چەنەش حاڵی ببوٙنە. هەرکات پەساکیٛ واتچنی بە ڕیٛکوپیٛکی ڕیٛکیٛ وزیێ و مانای تەمامەشا یاوانا، ئاوەختە ئەپا واتچنیە ماچا واتچنی ڕازوانی-واتچنی دروس، چون هەر پەسێوی یاگیٛ ویٛشنە نریانرە چەنی پەساکانی تەری ڕیٛکەوتەن و ماناش میاومیٛنە. هەرکات یوٙ یام زیاتەر جە پەساکاو واتچنی نەبی یاگیٛ ویٛشەنە واتچنەکە ناڕازوانین-نادروسەن. مەوینمیٛ واتچنەکە ناکڵوٙکارەن و ماناش لارە سەنگەنە، پسەو. وەزی کاوان مەوەروٙ*. من مەوەرو وەزی*. ئانزان خوڎاکەرد مەژگو ویٛشنە ڕازوانێو هەن کە مزانوٙ بە ڕاس و هەڵەو واتچنەکاو زوانی، هەست مەکەروٙ کە هەڵە و لارەسەنگی ئینا چکوٙنە، کە پەنەش مەواچانیٛ ڕازوانی گردینی Universal Grammar، یام ڕازوانی هوٙشی Mental Grammar، یام ڕازوانو ژیری، کە پیٛسەن زانگاو مەژگی. هەڵبەت ڕزبەستەی پەساکانو زوانی جیاوازەن پەپاو بنەیانە زوانیەکاو جەهانی، پەی نمونەی زوانە ئیرانیەکیٛ گرد پیٛسەنیٛ یوٙی هەکە بە بکەر-وەرکار-کەردەوە SOV ئەشناسیێنیٛ، تا خایتێ زوانو ترکی و ژاپنی پیٛسەن. کەچی زوانو ئینگلیزی بە (بکەر-کەردەوە-وەرکار SVO) ئەژناسیان، عەرەبی بە دویٛ جوٙریٛ متاووٙ پەساکاش ڕزیٛ بکەروٙ (کەردەوە-بکەر-وەرکار VSO، بکەر-کەردەوە- وەرکار SVO). واتارێ تایبەنە ئی تەرتیبمە باس کەردەن جە گردو زوانەکاو جەهانینە، کە پیٛسەو نیشانێوە بەکار مەیوٙ پەی ئەشناسای و دەسەبەندی زوانەکا. د. ناجح گوڵپی 29/4/2024 https://t.me/Drnajihgulpy

دلیٛویٛ-جەڎەیی ;Innateness زوان پسەو غەریزەی Language as an instinct ئەگەر ویریٛ بکەرمیٛوە بڕێ زانیارییٛ تەریٛ هەنیٛ کە ناهاگایانە مسمیٛشا، پیٛسەو پاگیٛرتەی، لوایڕانەو زاروٙڵا، ئینەیچ چیٛوێن جەڎەیی مسینەش، هەرویٛشۆ زاڕوٙ یاوا تەمەنێوی دیاریکریا پایمەگیٛروٙ، ئینە چیٛوێ تەرەن کە غەریزەن، کە تایبەتەن بە مەژگو ئانزانی پەنەش ماچا Instinct غەریزە (بەداخەوە هەورامینە واتێوە پەڕو ویٛش نینەما). یانی کەس نامان فیٛرت بکەروٙ کە چەنی بلی ڕانە. زاڕوٙ یاوا تەمەنو نوٙ مانگی سەرەوکوی، جاری چامنەیچ هەن هەشت مانگۆ تەقەلاو لوایڕانەی مەڎوٙ، بیٛ ئانەی کەس پەنەش بواچوٙ. هەرچندە ئەڎاو تاتە هەمیشە هەنیٛ جە ویرو پاگیٛرتەی زاڕوٙڵەکەیشانە. پاسەبی لوایڕانە-پایگیٛرتەی چیٛوی فتری-ویٛکەرد-لەمئاوردەن جە زاڕوٙنە. بوٙنەو ئینەیوە نوام چومسکی واتەنش زوان یوٙن جە غەریزەکاو ئانزانی، چون کەیاوا تەمەنێوی دیاریکریا زوانش وەرمەبوٙ، کەسیچ پەنەش نمەواچوٙ پاسە بدوە یام بچەنە. فرێوە جە زانیارەیەکاو زوانی ویٛکەرد-جەڎەیی-لەمئاورد فیٛریٛشا مەبیمیٛ، دلیٛو بەڎەنو ئانزانینە-زاڕوٙینە دروسیٛ مەبانیٛ Innate، فرێوە ئەچی زانیاریا دلیٛو مەژگینە مەسازیانیٛ و مەواڕیاوە جە باوانەوە پەی وەچەکاشا (Carnie, 2012: 19). وەلێم مسای زوانێوی تایبەی (دلیٛویٛ-جەڎەی Innate ) نیەن. کاتێو ئەدا و تاتێوی هەورامی ملانیٛ پەی ئەوروپای زاڕوٙکەشا زوانو ئەڵمانی مسوٙنە، وەلێم نمەزانوٙ بە هەورامی بدووٙنە. پەوکای چیٛگەنە مەخسەرەجاڕەن ئەگەر بواچمیٛ زوان غەریزەنInstinct . وەلێم جەهەمان کاتنە نونگیٛ فریٛ هەنیٛ کە بواچمیٛ زوان غەریزە نیەن، چون سەرهوٙردای زوانی پەیوەسەن بە مەژگی و ئەندامەکاو درکنای و سازنای دەنگەکانوە، کە ئینیٛ دلیٛویٛ-جەڎەیینیٛ Innate، چون مزانمیٛ کە ئەندامیٛ درکنای ئاژەڵی پسەو هناو ئانزانی وەڵیٛکەوتیٛ نیەنیٛ و نمەتاوان بدوان. پەوکای چومسکی ئەپی غەریزەیە و جەدەییە کە تایبەن بە ئانزانی واتەنش ڕازوانی گردینی، ڕازوانی مەژگی Universal Grammar, Mental Grammar. ڕازوانی گردینی بەشێن چا ڕازوانەیە کە جەڎەی-دلیٛویٛنە، لەمئاورد هەن لاو هەر زوانێوی دنیایوە، یام هەر کەسێوی. چوٙمسکی خوتانو تیوٙرەو بەرهەمئاوردەین جە زوانەنە، بەتایبەت جە ڕازوانەنە، بڕێ زوانزانیٛ وەڵتەر واتەبیٛشا کە ئانزان خوڎاکەرد زانیارییٛ مەژگشەنە هەنیٛ سەرو زوانەکەو ویٛش بیٛ ئانەی فیٛرش بکەرانیٛ مزانوٙشا، یانی خوتانو ئی تەواناینە، پەی نمونەی ئەگەر واتیٛوە-واتچنێو بواچی کەمێو ناکڵوٙکارە بوٙنە، چەولاوە ئەڎات مەیوە جواب و مەواچوٙ ڕوٙلەگیان پاسە مەواچە، ئانە هەڵەن و ئینە ڕاسەکەشەن. ئینە کە ئەدا زانیاریش هەن، ڕازوانی گردینیUniversal Grammer نامیٛ نریان، بە زانگاو مەژگو ئانزانی نامورەن، ئانزان هەریاگێنە بوٙ، یام زوانش هەرچی بوٙ خوتانو ئی تەواناینە هەکە میاووٙنە جە زانیاریە ڕازوانیەکان، یانی زانایش هەن جەبارەو زوانەکەو ویٛشەوە، مەفهومێوی زوانئەشنسای دەرونین. پیٛسەبوٙ فەرهەنگێوی واتاش ببوٙنە مەژگشەنە. هەرپاسە زاناییش هەن دەربارەو واتسازنای بە ڕێکو پێکی. چوٙمسکی پەشتیوانی ئی ویرەیشەکەرد و پەرەش پەنەدا و جوٙرێ تەر جە ڕازوانیش ئیٛستەو کە بە Generative Grammar ڕازوانی بەردار نامورەن، واتەنش ئانزان متاووٙ بیٛشمار واتیٛ و واتچنیٛ ڕزیٛ بکەروٙنە و بواچوٙشان و بیاووٙیچشانە. واتیٛ تازەسازیٛ بنیوٙرە و بواڕوٙشاوە پەی خەلکی و گوٙشش پەی بگیٛرانیٛ. چوٙمسکی جە ئەشناسەو زوانینە واتەنش، زوان بڕێ یاسێنیٛ، سەرو ئەساسو ئی یاسایا ئانزان تەوانو بەرهەم ئاوردەی واتچنی دەسەواتیٛ و واتاش هەن، بەروستەی تازە باوەروٙنە، یانی سەرنجە مەوزوٙ سەرو دویٛ دیامانا هەکە (بەرهەمئاوردەین و دروسنای) بەرهەم ئاوردەی سەرو ڕیٛخە وەڵینەکاوە، دروسنای یانی سازنای واتیٛ تازیٛ شوٙنیەرە مانایچشان بیاووٙنە، کە ئینە خاسیەتێ زوانو ئەنزانین جە ئاژەڵی جیامان مەکەروٙوە Katamba (2006: 5) . پاسە بی ڕازوانی بەردار چوار سێنس (مانێ) مەبەخشوٙنە: یوەم: جە بەرادری زوانینە بەتایبەت ڕازوانی بەردار ئا زانیاریە ڕازوانییٛنیٛ (یاسێ و بنەڕەتیٛ) هەکە مەژگو ویٛتنە هەنیٛ، بیٛ ئانەی کەس فیٛرت بکەروٙن. ئی زاناییە پاسەت سەر مەکەروٙ کە جیاوازی میانو واتچنی هەڵەی و ڕاسی بکەرینە، هەرپاسە دوای-واتەی-قسیٛ ڕاسیٛ و هەڵیٛ جەبارو گرامەریوە جە یوٙی جیا بکەریوە. دووەم: ڕازوانی کوٙنەنە Traditional Grammar تەنیا گرنگی بە ڕووڵەکاRules موٙرفوٙلوٙجی و واتچنسازی دریان، وەلێم ڕازوانی بەرهەمئاوەرنە Generative Grammer گرنگی بە ڕووڵەکا دریان جە موٙرفۆلۆجی، فنۆلۆجی، سیمانتیکس، یانی گردشا جە گرامەرنە بەشداری مەکەرانیٛ. یەرەم: ڕازوان و یاساکیٛ ڕازوانی لاو زوانئەشناساوە بەرئاومێنیٛ تا ڕەفتاریٛ قسیٛکەراشا نیشانە بڎانیٛ. ئی یاسێچە شیٛوێوی ڕیٛکو پیٛکو زوانەکەی مرمانانیٛ.

مشتو مڕێوی زانشتی سەرو فوٙنیم-دەنگو [یٛ]، هەرپاسە موٙرفیمو /یٛ/ زوانو گوران-دایلەکتو هەورامانینە، چەنو نمونا پەی سەلەمنای باسەکەی.

کتیبو "باسێوی فرهنگی دگاو گۆڵپی"؛ تنیا کتیبێوی عادی و سادٚه نیا، که باسو بڕێو عناصره فرهنگیەکاو یۆ جه دگاکاو هۆرامانیش کردٚەن. ای کتیبه فرەتَر چانەینه. هرچن من ای کتیبمه نەوانانۆ، بڵام اینه که جه عنوانو نامەکێشەنه، واژەی قۆرس و فرهنگیو "دگا"ی وینمێ؛ اینه ارزشو عنوانو ای کتیبیه مرمانۆ. "دگا" به هیچ عنوان، معادلو "ڕوستا" یا "دهات" یا "دێ" و... (که جه باقی فرهنگەکانه به کار ملا)؛ نیەنه. "دگا" جه وهلەی اوڵ، جه هۆرامانو اێمەنه، کارکردو "قڵا"یش بیەن. آدٚیچ نک "قڵا" به مفهومی متعارف و معمولش. جه هۆرامانەنه، دگا ، قڵانه، بڵام قڵای منحصر به فرده، که تنیا جه کارکردی دفاعیەنه، وجه اشتراکش هن چنی باقی قڵا تاریخیەکاو دنیای. قڵا-دگا جه هۆرامانەنه، قطعاً نوآوری گۆرەی ذهنی و عینیا، هم جه نظام واژگانی و ابداعاتی زوانی و فلسفەو زوانیەنه، و هم جه عینیتەنه. چی جه عینیتەنه؟ چون بەڕاسی دگاو هۆرامانی، انّه جیاوازیێ و کارکردێ تایبتێش هنێ؛ که حر جه دورۆ مزانی که ای دگا هۆرامیەنه. کاک ناجح جه "دگابازی" یا "قڵا-دگابازی"غافڵ نەبیەن و ویرما نەشۆوه که "قڵا-دگابازی" ؛ لاو اێمۆ فضیلت محسوب بۆ. ـ(١٤٠٣/٢/١) وانای⬅️ @waanaay