مصاحبه بانک

موضوعی که در حال حاضر در کشور مطرح است این است که بسیاری از مراجع تقلید، علما و کارشناسان بر ربوی بودن بخش‌هایی از سیستم بانکی کشور تاکید دارند. به نظر شما قانون بانکداری بدون ربا تا چه اندازه در سیستم بانکی کشور اجرا شده و تا چه حد موفقیت آمیز بوده است؟ در این مرحله بانک‌ها متفاوت هستند. ما یک مرحله تصویب قانون داریم و قانون تصویب شده قانون صحیح و کاملی از نظر فقه اسلامی است. البته خلاء‌هایی دارد و باید بازنویسی و به روز شود، اما اشکال فقهی ندارد. اما بعد از مرحله قانونگذاری مرحله اجرای قانون است و در این مرحله انصاف قضیه این است که بانک‌ها یکسان عمل نمی‌کنند. برخی بانک‌ها برنامه‌های علمی و آموزشی مرتب و دقیق برای کارکنانشان دارند و نظارت جدی در اجرای کامل مفاد قوانین و بخشنامه‌های بانک مرکزی دارند که نتیجه آن یک محصول قابل دفاع است و می‌توانیم از عملکرد آن دفاع کنیم که این بانک در مقام اجرا با نظارت صحیح، خوب اجرا می‌کند و می‌توان از معاملاتش دفاع کرد. در مقابل بانک‌هایی داریم که نه در امر آموزش و نه در امر نظارت خوب عمل نکرده و متاسفانه معاملاتشان قابل دفاع نیست. امیدواریم تمام مدیران بانکی کشور با اجرای این دو اصل مهم و اجرای کامل قانون، شبهات و موضوعاتی که به عملکردشان وارد است را برطرف کرده و عملکردی صحیح و قابل دفاع در کارنامه کاری خود ثبت کنند.

سیستم عملیات بانکداری بدون ربا در ایران بر چه مبنایی شکل گرفته است؟ بر اساس عملیات بانکی بدون ربای ایران ما جذب سپرده‌های بانکی را نه بر اساس قرارداد قرض با بهره بلکه بر اساس قرارداد وکالت و یا قرض الحسنه انجام می‌دهیم، یعنی یا قرض است و سودی ندارد و یا اساساً قرض نیست و ماهیت قرارداد وکالت است. بانک به عنوان وکیل سپرده‌گذاران با وجوه مردم کار می‌کند سود به دست می‌آورد، بخشی از سود را به عنوان حق الوکاله بر می‌دارد و مابقی را به سپرده گذاران می‌دهد. اگر قرارداد قرض است، سود ندارد و قرض‌الحسنه محسوب می‌شود، در اعطای تسهیلات هم طبق قانون قرض با بهره را حذف کردند و سود گرفته نمی‌شود و یا بر اساس سایر قراردادها مانند قرارداد فروش اقساطی، اجاره به شرط تملیک و مضاربه منابع مورد نیاز خانواده‌ها و بنگاه‌ها را اعطا می‌کنند

ایده بانکداری اسلامی یا بانکداری بدون ربا از کجا نشات گرفت؟ 100 سال پیش که صنعت بانکداری در کشورهای اسلامی وارد شد عالمان دینی، مراجع تقلید و متفکرین اسلامی می‌دیدند که بانکداری هم در جذب منابع و هم در اعطای وام بر اساس قرض با بهره کار می‌کند و بر همین اساس می‌گفتند سپرده‌گذاری و گرفتن وام از بانک ربا است و مردم را از آن نهی می‌کردند. حدود 50 سال پیش یک ایده‌ بین متفکرین مسلمان مطرح شد که آیا می‌توانیم بانک داشته باشم اما معاملاتش ربوی نباشد؟ نخستین بار این فکر توسط متفکرینی مانند شهید آیت‌الله صدر از علمای شیعه و بزرگانی از اهل سنت مانند نجات‌الله صدیق مطرح شد. ابتدا بحث‌ها جدی و چالشی بود که آیا می‌توان بانک داشته باشیم ولی ربا را از آن جدا کنیم. بعد از ارائه مدل‌های مختلف و انجام عملیاتی این مدل‌ها، مسلمانان دیدند که عملی است و می‌توان بانکی طراحی کرد که این بانک در جذب سپرده‌ها بر اساس قرارداد‌های شرعی عمل کند و در اعطای تسهیلات، وام و اعتبارات بر اساس قراردادهایی معامله کند که آن قراردادها بر اساس قرض با بهره نباشد. یکی از این مدل‌ها قانون بانکداری بدون ربای ایران است.

مرز بین سود و ربا در معاملات بانکی چگونه قابل تشخیص است؟ در ارتباط با معاملات بانکی همیشه در جامعه با چند دیدگاه افراطی و تفریطی مواجه بوده‌ایم. برخی خیلی‌ راحت هر معامله‌ای را حلال می‌کنند و برخی تفریط کرده و هر معامله‌ای که سود داشته باشد را ربا تعریف می‌کنند. اگر بخواهیم دقیق قضاوت کنیم باید بر اساس شریعت تعریف دقیق از ربا و سود ارائه کرده و سپس مقایسه کنیم. بر اساس شریعت اسلام هر معامله‌ سودآوری ربا نیست، ده‌ها معامله داریم که سود دارند و سودشان حلال است و در شریعت از آن‌ها تمجید شده و به عنوان ثواب نام برده شده است. برخی فکر می‌کنند اگر سود از پیش تعیین شده یا مقدار ثابتی داشته باشد ربا است، همچنین ما در اسلام ده‌ها معامله داریم که سود ثابت و از پیش تعیین شده‌ دارند و در عین حال ربا نیستند. مانند قرارداد جعاله و اجاره . گاهی بعضی فکر می‌کنند اگر سود کم باشد اشکال ندارد ولی اگر زیاد باشد ربا می‌شود در حالی که ربا بودن و نبودن به کمی و زیادی سود کاری ندارد و این معیارها، معیارهای اسلامی برای تشخیص ربا نیست. نه وجود و عدم وجود سود، نه ثابت یا متغیر بودن سود و نه کم یا زیاد بودن سود دلیل بر ربوی بودن و با نبودن معامله نیست. از منطق اسلام ربا در دو معامله خود را نشان می‌دهد یکی در قرارداد قرض و دیگری در قرار داد بیع یا خرید فروش. در اسلام قرارداد قرض قرارداد خیرخواهانه است و کسی که به دیگری قرض می‌دهد قراردادی غیر انتفاعی با او منعقد کرده و نباید نفعی داشته باشد و هرگونه شرط نقص و سود در آن باعث ربا می‌شود. ربای قرضی سه رکن دارد، یکی اینکه قرارداد، قرارداد قرض باشد، دوم زیاده داشته باشد و سوم اینکه زیاده شرط شده باشد. اگر این سه رکن رعایت شده بود در قرار داد ما می‌گوییم ربا است و اگر یکی از این سه شرط را نداشت به آن ربا اطلاق نمی‌شود. اگر کسی به دیگری قرض دهد و گیرنده قرض خودش بدون شرط زیاده دهد ربا نیست بلکه در اسلام مستحب شمرده شده که قرض گیرنده به عنوان تقدیر و تشکر بهتر و بیشتر از آنچه قرض کرده‌ است را بازگرداند. مورد دوم آنجایی است که خرید و فروش اصطلاحا خرید و فروش اجناس همجنس باشد. مثلا گندم با گندم که این نوع دوم امروزه در جوامع ما رایج نیست و آن شکل از ربا که امروز در جوامع جریان دارد نوع اول ربا است که ربای قرضی است.