bakiroo

​S&P Ўзбекистон суверен рейтингини BB- даражасида ўзгартиришсиз қолдирган S&P рейтинг агентлиги Ўзбекистон суверен рейтинги бўйича 31 май куни эълон қилган мониторинг шарҳида умумий ташқи қарз ва давлат қарзининг юқори суръатлар билан ўсиши, ташқи қарз ҳисобидан молиялаштириладиган лойиҳалар бўйича кутилаётган натижаларга эришилмаслиги туфайли фискал ва тўлов баланси бўйича хатарлар юзага келиши мумкинлигини таъкидлаган. Айрим иқтисбослар: "Бизнингча, қарор қабул қилиш марказлаштирилган, коррупцияни қабул қилиш яхшиланаётганига қарамай юқорилигича қолмоқда". "Ҳукумат санкциялар талабларини бажаришга ҳаракат қилаётганига қарамай, АҚШ ва Европа иттифоқининг Россия билан бизнес юритаётган ўзбек компанияларининг иккиламчи санкцияларга учраши хатари сақланиб қолмоқда". "Бизнингча, ислоҳотларга қарамай, қарор қабул қилиш жараёнининг марказлаштирилгани, институтлар ўртасида тийиб туриш ва мувозанатлаш чекланганлиги ҳисобга олинса, Ўзбекистон ҳукумати сиёсатининг муносабатларини олдиндан айтиш қийин. Истиқболдаги ворисийликка нисбатан сезиларли даражада ноаниқлик сақланиб қолмоқда". "Кейинги йиллардаги пул-кредит сиёсатидаги яхшиланишларга қарамай, Марказий банкнинг операцион мустақиллиги чекланган, кредитларнинг долларлашуви юқори 40%дан ортиқ даражада қолмоқда". "Биз фискал консолидацияни (Ҳукумат прогнозларидан кўра) секинроқ юз беришини ва фискал дефицит 2027 йилга бориб ЯИМга нисбатан 3,2%гача етишини кутмоқдамиз". "Ялпи давлат қарзи ва ҳукумат тарафидан кафолатланган қарз 2023 йилдаги ЯИМнинг 40%идан 2027 йилда ЯИМнинг 46%ига етади. Биз давлат сектори корхоналарининг яқинлиги туфайли ҳукумат тарафидан кафолатланган қарзни умумий давлат қарзига қўшмоқдамиз". "Бизнингча, давлат сектори корхоналари ва давлат хусусий шериклигидаги кафолатланмаган, 2023 йилда ЯИМнинг 8%ини ташкил этадиган қарз ҳукумат балансидаги мажбуриятга айланиши хатари мавжуд. Давлат сектори корхоналари энергетика ва инфратузилма лойиҳаларини молиялашлаштириш учун охирги йилларда қарз олишни, айниқса хорижий валютада кўпайтирдилар. Бизнингча, улар ушбу қарзларни сўндиришда, агар айрим лойиҳалар кутилганидан кўра муваффақиятсизроқ амалга ошса ёки бошқарув ё назоратда муаммолар пайдо бўлса, қийинчиликларга дуч келишлари мумкин". "Ҳукуматнинг 2017 йилда ЯИМнинг 37%ини ташкил этувчи ликвид активлари 2023 йилда ЯИМнинг 13%игача қисқарган. Улар асосан 2006 йилда ташкил этилган ва 2019 йилгача дастлаб ҳукуматнинг капитал қўйилмалари ва олтин, мис ва газ сотишдан даромадларнинг юқори қисми ҳисобидан молиялаштирилган Тикланиш ва тарақииёт жамғармаси активларини ўз ичига олади. Биз ҳукуматнинг ликвид активлари ҳисобига фақат ТТЖнинг ташқи активларини қўшмоқдамиз, зеро давлат сектори корхоналари ва банкларга капитал қўйилмалардан иборат активларнинг ички қисми етарли даражада ноликвид ва зарурият туғилганда қарзга хизмат кўрсатиш учун кам имконли ҳисобланади. ТТЖ активлари 2024 йил 31 март ҳолатига 16,8 млрд.долларни ташкил этади, шундан ликивд қисми 6,2 млрд.доллар". "Биз Тикланиш ва тараққиёт жамғармаси активларини Марказий банк захираларига киритмадик, чунки улар асосан монетар ёки тўлов эҳтиёжлари учун эмас, фискал мақсадлар учун кўзда тутилган. Бизнинг фикримизни ТТЖ ташқи активлари охирги 4 йилда мамлакат иқтисодиёти учун бюджет мақсадларида ишлатиб келинаётгани тасдиқилайди" Иқтисодиёт ва молия вазирлиги рейтинг шарҳи тўғрисида умумий маълумот бериш билан чекланган.

​Қиймати 2,5 млрд.доллардан 5 млрд.долларга шишган МТО лойиҳаси Агар ўша пайтдаги Энергетика вазири бўлган Султоновнинг тақдимотига ишонилса, умумий қиймати 2,5 миллиард доллар бўлган мазкур лойиҳа 2023 йилнинг тўртинчи чорагида фойдаланишга топширилиши керак эди. Лекин қарангки, Газетанинг ёзишича, ўтган йили фойдаланиши керак бўлган лойиҳанинг қурилиши кеча бошланган ва лойиҳа 5 миллиард долларга яқин инвестицияларни жалб қилади, яъни объектнинг нархи тахминан икки баравар ошган. МТО технологияси (“метанолдан олефингача”) асосида газ-кимё мажмуасининг расмий сайтидаги охирги ўзгаришларга кўра ҳам лойиҳанинг қиймати 3,1 млрд.доллар этиб кўрсатилган. Айнан мана шу лойиҳа учун (солиқ ва бож имтиёзлари тақдим этиш мақсадларида) Қоракўл махсус иқтисодий зонси ташкил этилган. Лойиҳа ишлаши учун 1,3 миллиард метр куб табиий газ керак бўлиши кўрсатилган. Ҳали қурилмасдан туриб нархи 2 карра шиширилган лойиҳанинг техник иқтисодий асослари, унинг унинг иқтисодий самарадорлиги, неча йилда ўзини оқлаши, газ таъминоти, молиялаш манбалари, кредиторлари, хатарлари ва унинг оқибатлари ҳақида бирон бир расмий маълумот мавжуд эмас. Лойиҳанинг кечаги тақдимотида иқтисодий масалалар бўйича маслаҳатчи ўринбосари Галина Каримова кўриниш берган. Балки у киши лойиҳанинг қандай ҳимоя қилингани ҳақида жамоатчиликка қандайдир тушунтиришлар берар.

​Аёл-қизларга энг кўп иш берувчи ТОП компаниялар номи эълон қилинди Бандлик вазирлиги 27 май ҳолатига аёл-қизларга энг кўп иш берган компаниялар ўнталигини эълон қилмоқда. Одатда, айниқса 13 йил олдин аёлларга оид ижтимоий мажбуриятлар иш берувчининг ўзига юклатиб қўйилгандан кейин , хусусан декрет пули ва 2 йиллик декрет таътили туфайли ҳам хусусий иш берувчилар аёл-қизларга иш беришдан тийилиб келишади. 2 йил аввал хусусий компанияларда ишловчи аёлларга декрет пули қисман бюджетдан тўланиши эълон қилинди, лекин барибир аёлларнинг хусусий ёки давлатга ишлашига қараб, дискриминацион сегрегациясидан тўлиқ воз кечилмаган. Қарангки, шундай ижтимоий посангиси издан чиққан вазиятга қарамай, қатор хусусий компаниялар аёл-қизларимизни иш билан фаол таъминлаб келишмоқда. Топ 10 компаниялар ичида уларнинг сони тўртта: Uztex group (11 511 ходима) Anglesey food (4 640 ходима) Zarafshon tekstil (3 882 ходима) Urgut silk fiber company (3 337 ходима). Вазирликнинг янгича ёндашуви доимий ва керак бўлса, ҳудудлар қирқимида ҳам эълон қилиб борилиши керак. Яна ўша гап: аёлларнинг иш билан таъминланишини янада рағбатлантириш учун хусусий ва давлат компанияларидаги декрет пули билан боғлиқ нотенглик тўлиқ бекор қилиниши лозим бўлади. Шунда яна турли кичик ва ўрта хусусий компанияларда норасмий ишлаётган ўн минглаб, юзминглаб опа-сингилларимизнинг меҳнат муносабатлари оқартирилган, уларнинг меҳнат ва ижтимоий ҳақлари таъминланган бўларди

​Қимматидан ҳам қимматроқ: Бухоро аэропорти қимматлаштирилган Самарқанд аэропортидан 3 карра қиммат бўлади Бухорода соатига 1200 йўловчига хизмат кўрсатувчи қиймати 226 млн.доллар деб айтилаётган аэропорт қурилади. Аэропортнинг давлат хусусий шерикчилик шартларида қурилиши эълон қилинган. Тарғибот каналларида кўрсатилган қиёфаларга қараганда хусусий шерик ким бўлиши аллақачон аниқ. Эҳтимоли юқорики, Бухоро аэропортини қуриш бўйича хусусий шерик ҳам Самарқанд аэропортини қуриб эгаллаган субъектларга боғлиқ бўлади. Эслатиб ўтамиз, соатига 1200 йўловчига хизмат кўрсатиши айтилган Самарқанд аэропортининг қиймати дастлаб 62 млн.доллар деб эълон қилинган. Қурилиш давомида бу сумма 82 млн.долларгача шишган, лекин қуввати соатига 800 йўловчигача тушган. Бундан 3 йил аввал Самарқанд аэропорти бўйича нима учун тендер ўтказилмади, деган саволга Транспорт вазири Маҳкамов "Тендер ўтказиш бу вақт харажатлари" деб жавоб берганди. Нима учун тендерсиз танланган лойиҳаларда қиймат доим шиширилиб бориши тўғрисидаги саволга ҳали вазир жавоб бермаган. Эслатиб ўтамиз, Самарқанд аэропорти белгиланган вақтдан камида 6 ой кечикиб фойдаланишга топширилган (2021 йил сентябрда эмас, 2022 йил мартда). Ўзбек амалдорларининг тендер ўтказмай вақтдан ҳам, пулдан ҳам ютқазишни афзал кўришлари сабаблари алоҳида ўрганишга арзийди. Муаммо шундаки, Ўзбекистоннинг иккинчи йирик аэропортининг давлат хусусий шериклиги баҳонасида айни бир аффилланган гуруҳга берилиши охиргиси бўлмаслиги мумкин. Турли режаларга кўра, жами 6та ўзбек аэропорти шу схема асосида танловсиз, тендерсиз битта қўлга ўтказилиши кўзда тутилган.

Май ойида инфляция 6 йилу 5 ойлик максимумни янгилади 2024 йил май ойида ойлик инфляция 2,8%ни ташкил этган. Бунданда юқори инфляция 2017 йил декабрда қайд этилган эди. Йиллик инфляция 10,6%гача кўтарилган. Инфляциянинг мундарижаси: Май ойида озиқ-овқатлар нақ 2,0%га арзонлашгани кўрсатилган. Ноозиқ-овқатлар 0,3%га, хизматлар эса 15,2%га қимматлагани қайд этилган. Муҳим озиқ-овқатлардан сабзи 2,6%га, картошка 2,0%га, шакар 1,1%га, ёғ 0,8%га, гуруч 0,8%га, қўй гўшти 0,8%га, мол гўшти 0.7%га қимматлаган. Газ 129,0%, электр энергияси 67,0%, сиқилган газ 42,9%, кўп қаватли уйларга хизмат кўрсатиш учун тўловлар 17,3% оширилгани кўрсатилган. Статистикага кўра, ой давомида бензин 0,8%га, пропан 0,5%га арзонлаган. Дори воситаларининг қимматлашиши тўхтамаган. Ой давомида яна 1,3%га нархлар ошган. Яна банк муассасалари хизматлари 3,2%га қимматлаган эътиборни тортади.

​Давлат бюджети даромадларининг ўсиши секинлашишда давом этмоқда 2024 йилнинг биринчи чорагида Давлат бюджети даромадлари 5,3 трлн.сўмга ўсиб 52,6 трлн.сўмни ташкил этган. Ўтган йилнинг тегишли даврига нисбатан ўсиш 11,6%гача секинлашган (2023 йилда 12,9%). Лекин бунда оддий солиқ тўловчилар бўлган ўзбекистонликларнинг заррача айби йўқ. Чунки масалан, жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи тушумлари 2024 йил 1 чоракда 7,7 трлн сўмни (ўсиш 17 %), Мол-мулк солиғи бўйича тушумлар 2024 йил 1 чорагида 1,7 трлн сўмни (ўсиш 30,5%), Ер солиғи бўйича тушумлар 2024 йил 1 чорагида 1,9 трлн сўмни (ўсиш 30,1%) ташкил этган. Охирги тўловчиси оддий ўзбекистонликлар бўлган Божхона божи тушумлар 2,2 трлн.сўмдан иборат бўлган (ўсиш 27,6%). Бошқача айтганда, сиз-у биз солиқ тўлаяпмиз, ошириб тўлаяпмиз, унда ким тўламаяпти? Қўшилган қимат солиғи тушумлар 12,3 трлн сўмни ташкил қилган, бу 2023 йилнинг мос даврига нисбатан 1,0 трлн сўмга (-7,2%) камдир. Фойда солиғи тушумларининг ўсиши кескин секинлашган ва 10,4 трлн.сўмни ташкил этган (ўсиш атига 9,6%). Яна акциз солиғидан тушумлар ҳам кескин сусайган. 2024 йилнинг 1 чораги давомида акциз солиғи тушумлари 3,7 трлн.сўмдан иборат бўлган (ўсиш атига 7,0%). Алкоголь, табиий газ ва полиэтилен бўйича акциз тушумлари кескин қисқарган. Бюджетга бошқа тушумлар қаторида давлат активларини хусусийлаштиришдан маҳаллий бюджетларга тушумлар 1,5 баробарига қисқариб кетгани эътиборни тортади. Давактив ўннг чўнтакларга, сўл чўнтакларга активларни "хусусийлаштириш"ни тезлаштиргани сари тушумлар қисқармоқда. Нега? Ўзи умуман, бюджетга тушумларнинг ўсиши секинлашишда давом этаётгани иқтисодий ўсишнинг эълон қилинаётган чиройли рақамлари тафтиш этилиши заруриятини ҳам келтириб чиқаради. Ярқиратиб кўрсатилаётган 5,5-6,0%лик иқтисодий ўсиш ўзи қанчалик реал?

​Давлат қарзининг фоиз харажатлари кескин ошишда давом этмоқда Давлат қарзининг бюджетдан тўланаётган фоиз харажатлари (қарз тани бу ҳисобга кирмайди) 2024 йилнинг биринчи чорагида 2.1 баробарига ошиб, 2,5 трлн.сўмни ташкил этган (ўтган йилнинг тегишли даврида 1,2 трлн.сўм). Мазкур харажатларнинг бюджет харажатларидаги улуши ҳам 2,0%дан 3,6%гача кўтарилган. Тасаввур қилишингиз учун, кам таъминланган оилаларга болалар нафақалари ва моддий ёрдамлар тўлаш учун бундан сал кам маблағ сарфланган (2,4 трлн.сўм). 2024 йилнинг дастлабки чорагида давлат ҳокимияти ва бошқаруви харажатлари ошишда давом этган ва 4,2 трлн.сўмга етган. Солиштириш учун, харажатлар мундарижасида амалдорларни боқиб, сақлаш харажатлари ҳудудлар инфратузилмасига ажратилаёган харажатлардан ошиб кетган (3,4 трлн.сўм). Эсингизда бўлса, "Маъмурий ислоҳотлар" натижасида давлат ҳокимияти ва бошқаруви харажатлари камайиш ўрнига, кескин ошган эди.

​Иссиқлик таъминотида субсидия ўзлаштириш 5 карра ошган Бюджет мувозанати издан чиққанига қарамай, 2024 йилнинг биринчи чорагида ҳам субсидия ўзлаштириш чемпионати тўхтамаган. Иссиқлик таъминотига ўтган 3 ойда 1 трлн.сўмдан ортиқ субсидия берилган. Бу ўтган йилнинг тегишли даврига нисбатан деярли 5 карра кўп. Бу бутун 2024 йил учун иссиқликка ажратилган жами субсидия ҳажмининг 51%и. Олдинда ҳали 9 ой бор (иссиқ сув ва октябрдан кейин янги иситиш мавсуми). Эҳтимолки, иссиқлик учун субсидия миқдори яна оширилади. Чунки соҳада ҳеч ким таннархни пасайтириш ҳақида ўйлаётгани йўқ, бундай вазифа қўйилмаган ҳам бўлса керак. 2024 йилнинг 1-чорагида транспорт учун ажратилган субсидияларнинг йиллик меъёр нисобидан ошиб кетиши кузатилмаган: шаҳар автобус йўналишида чекланган тарифларда йўловчи ташиш учун 227,3 млрд сўм (йиллик 1 трлн.сўм ажратилган); Метрополитенга 95,0 млрд.сўм (йиллик 575,7 млрд.сўм). Бошқа ўзлаштирилган айрим субсидиялар: ипотека кредитлари бўйича 269,1 млрд.сўм; ўз хўжалигида етиштириб реализация қилинган маҳсулотлар учун 145,2 млрд сўм; геология-қидирув ишларига 140,0 млрд.сўм; Ёшларни қўллаб қувватлашга 30,0 млрд.сўм; талабалар турар жойларни барпо этиш бўйича лойиҳалар учун 16,8 млрд.сўм; қишлоқ хўжалиги техникаларига 8,2 млрд.сўм; авиаташувчиларга 3,4 млрд.сўм; темир йўлга 3,4 млрд.сўм; сув тежовчи технологияларни жорий этиш учун субсидиялар 2,2 млрд.сўм; талабалар турар жойларида яшайдиган талабалар учун давлат шеригига ажратиладиган субсидиялар 1,3 млрд.сўм;

Шонли энергетиклар бутун 2024 йилга газ учун ажратилган субсидиянинг 85 фоизини биринчи чоракдаёқ ишлатиб бўлишган Харажатларни оширишни ўз бизнес моделига айлантириб олган субсидияхўр энергетиканинг иштаҳаси кутилаганидан ҳам кўпроққа ҳалак отган. 2024 йил бюджетига кўра ички бозорда табиий газни улгуржи сотиб олиш ва сотиш бўйича ихтисослаштирилган компания зарарларини қоплаш ва жорий фаолиятини молиялаштириш учун 9,5 трлн.сўм субсидия ажратилган. Бу бутун 2024 йил учун. Лекин 2024 йилнинг дастлабки 3 ойидаёқ бутун йилга мўлжалланган маблағнинг 8,1 трлн.сўми ёки 85%и ўзлаштириб бўлинган. Зараркунанда модель моҳиятига кўра, шонли энергетиклар ажратилган субсидияни қанча тез чайиб тугатишса, яна бюджетдан қўшимча субсидия ажратилади. 2022 йилда шундай бўлган, 2023 йилда шундай бўлган. Бу субсидияхўрлар аллақачон шунга кўникиб бўлишган. Янги тарифлар кучга кирганига, тарифлар кескин оширилганига 1 ой бўлди. Сиз биронта энергетикдан, уларнинг устози-ю шогирдларидан бўлди, субсидия олишдан воз кечамиз, деган гапни эшитдингизми? Бўпти, бу шоввозлар ҳеч қачон бюджетни эмиб ўзлаштиришдан ўз ихтиёрлари билан воз кечишмайди. Ҳукумат, биронта иқтисодий комплексдаги амалдор, параламентдаги биронта чўнтак партия, майли масхарабози бўлса ҳам, шу талабни қўйдими? Биронтаси, тўхта, ёпиқ бассейн UzGaztrade олигархларга совға қилиб юборилган ўзимизнинг конлардан қазилган газни қанчадан олаяпти, шимолдан келаяпти дейилган газ қанчадан тушаяпти, деган масалани кўтардими? Ҳа деса, ўтмишга тош отадиган ёшулли сенаторларимиз нега жим? Тўғриси, мен билмайман, мамлакатни ютиб юборишга тайёр аждарҳоларни ким ва қандай қилиб тияди, тўхтатади?

Бизнесга оширувчи коэффициентлар энергетикларга жарималар билан мутаносиб бўлиши керак Энергетика вазири Мирзамаҳмудовга кўра, юридик шахслар учун электр энергияси ва газнинг лимитдан 10%дан кўп ортиқча истеъмолига тарифларга икки карра оширувчи коэффициентлар қўлланилади. Бу дегани лимитдан ортиқча 1 кВт.соат электр энергияси истеъмоли учун камида 2 000 сўм, лимитдан ортиқ ҳар куба газ истеъмоли учун 3 000 сўм тўлов ундирилади. Жаноб вазир юридик шахсларга электр энергияси ва газ турли баҳоналар билан етказиб берилмаганида энергетикларга қандай чоралар кўрилиши ҳақида лом-лим демаган. Охирги 3 йилда энергетик кризис ичида яшаётган Ўзбекистонда қишдаям, ёздаям свет ва газдан узишдан энг кўп жабр кўраётганлар бу бизнес субъектлардир. Иссиқхоналардан тортиб текстиль фабрикаларигача, савдо дўконларидан тортиб новвойхоналаргача субъектларнинг свет ва газ ўчирилишидан кўрган зиёнини ҳеч ким ҳисоблагани йўқ. Табиийки, улар ўз йўқотишларини таннархга уриб юборишдан бошқа чора кўра олишмайди. Агарда Мирзамаҳмудов таклиф этаётган механизм бир тарафлама ишга тушса, бу бизнес учун навбатдаги қип қизил жарима бўлади. Гарки, шонли энергетиклар бизнесга нисбатан оширилган коэффициентларни қўлламоқчи экан, бизнесга лимит доирасида етказиб берилмаган свет ва газ учун ҳам улар 2 карра оширилган қийматда жарима тўлаши керак. Бундан ташқари, шонли энергетикларнинг график асосида, авария ва таъмирлаш баҳонасида суткасига 1 соатдан, ойига 5 соатдан ортиқ ўчиришлари бўйича аҳолига ҳам, бизнесга ҳам компенсацияларни тўлаши масаласи кўриб чиқилиши керак. Биз отнинг калласидек нархда пул тўлаяпмизми, энди марҳамат қилиб, газ ва электрни узлуксиз етказиб беринг, бўлмаса, узилишлар учун компенсация тўланг, жаноб Мирзамаҳмудов. Адолат бир тарафлама эмас, икки тарафлама бўлади!