Ko’rinmas Qo’l

Boshlandi. Qo'shilinglar!

​​Bozor iqtisodiyoti va barqarorlik haqida Yaqinda bir qiziq grafikka ko’zim tushib qoldi. Unda keltirilgan ma’lumotga ko’ra, insoniyat 2016-2021 yillar orasida butun 20-asr davomida ishlatilgan materiallarning 75%dan ortig’ini iste’mol qilgan emish. Ya’ni, biz oldin 100 yilda iste’mol qilgan resurslarimizni hozirgi davrga kelib 10 yilga bormay ishlatib qo’yyapmiz. “The Circularity Gap Report 2024” mualliflarining fikriga ko’ra, bu juda achinarli trend. Ular keltirayotgan sabab: “Yer sayyorasida yangi resurslar chegaralangan, biz esa bunday ketishda davom etsak, oxir-oqibat resurs zaxiralarimizni tezda bo’shatib qo’yamiz.” Avvalambor, bu grafikni ko’rib men xavotirga tushishni o’rniga juda xursand bo’ldim. Oldin ham aytganimday, mamlakatlarning boylik darajasi ishlab chiqariladigan va iste’mol qilinadigan mahsulot va xizmatlarning hajmi bilan o’lchanadi. Insoniyat ancha ko’proq materiallar ishlatayotgani biz boyroq hayot kechirayotganimizni bildiradi. Mualliflarning xavotiriga keladigan bo’lsak esa, insoniyatning resurslari tugab qoladi deb o’ylash ham noo’rin. Hisobotni tuzgan ekspertlarning tavsiyasi- mamlakatlar ko’proq qayta ishlashga urg’u berishlari kerak. Ammo, bozor mexanizmlari to’g’ri ishlaydigan bo’lsa, qachon yangi materiallardan qayta ishlashga o’tish kerakligini narxlar belgilab beradi. Hozirgi kunda qayta ishlash darajasi pastmi? Demak, qayta ishlash bilan bog’liq xarajatlar yangi resurslarni ishlatishga ketadigan xarajatlardan balandroq. Agar yangi resurslar tanqis bo’lib qolsa, shunda ular qimmatlashishni boshlaydi, va biz qayta ishlashga o’tamiz. Buning uchun narxlar hukumatlar tomonidan emas, balki erkin bozor orqali belgilanishi kerak. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak: bozor mexanizmlari bizni nafaqat boyroq qiladi, balki barqarorroq hayot kechirishimizni ham ta’minlab beradi.

20-iyun kuni ushbu marafonning spikeri bo’laman. AQShning oliy ta’lim maskanlariga o’qishga kirish, u yerdagi akademik muhit, iqtisodiyot fanini o’rganish, bitiruvdan keyin ochiladigan imkoniyatlar va boshqa mavzular haqida so’z boradi. Qiziqqanlarga qo’shilishni tavsiya qilaman!

10-DAY MARATHON BY ZUCK ACADEMY 🥳 We extend our sincere welcome to join our FREE Admissions Marathon bot. By registering, you will get access to the exclusive channel that we designed specifically for this marathon. Below are all the speakers, and the short introduction thereof. While selecting the speakers, we have made sure to invite the best speakers that most possibly provide the best admissions insights, and the life at higher education institutions of the United States! Without further ado, take a look at our speakers: • Sherbek - Colby College '28 • Feruza - Princeton University '26 • Nur - Georgetown University in Qatar '24 • Nasiba - NYU Abu Dabi'27 • Shakhzodbek - Master's Degree at Tufts '24 • Yusufbek - Carnegie Mellon University in Qatar '23 • Sayfullo - Princeton University '28 • Nigina - University of Minnesota '26, EYUF Scholar • Nodir - Istanbul University '28, Turkiye Burslari Scholar • Doniyor - Duke Kunshan University '27 • Zukhriddin - NYU Abu Dabi '27 To join the marathon, use the bot below👇🏻 @zuckacademy_marathonbot @zuckacademy_marathonbot @zuckacademy_marathonbot

Juda qiziq suhbat chiqibdi. Ko’rishga tavsiya qilaman.

Bugungi suhbatimiz mehmoni markaziy Osiyo tarixi va madaniyati sohasida taniqli olim, ajoyib tarixchi va mutaxassis — Adib Xolid. Professor Xolidning tadqiqotlari markaziy Osiyo tarixiga, ayniqsa, 1860-yillarda Rossiyaning bosib olishi davridan hozirgi kungacha bo'lgan madaniy va identifikatsion o'zgarishlarga qaratilgan. Uning ilmiy ishlari musulmon va rus/sovet dunyolarining kesishish nuqtasini chuqur tahlil qilib, xususan, Markaziy Osiyoda Islom dinining tsarist va sovet boshqaruvi ostidagi taqdiri haqida muhim ma'lumotlarni beradi. Xolid madaniyat va madaniy o'zgarishlar, imperiya va mustamlakachilik hamda milliylik masalalari haqida yozib keladi. Xolid Guggenheim Jamg'armasi, Carnegie Korporatsiyasi, Milliy Gumanitar Fanlar Jamg'armasi kabi bir qator nufuzli tashkilotlar grantlari sovrindori. Shuningdek, Parijdagi Inson Fanlari Uyi va Vashingtondagi Kongress Kutubxonasidagi Kluge Markazi tadqiqotchi lavozimlarida ishlagan. Xolid to'rtta nufuzli kitobning muallifi: “Musulmon madaniyati islohoti siyosati: Markaziy Osiyoda Jadidizm,” “Kommunizmdan Keyin Islom: Markaziy Osiyoda Din va Siyosat,” “O'zbekiston tavalludi” va “Markaziy Osiyo. Imperatorlik istilolaridan hozirgi kungacha bo'lgan yangi tarix.” Uning so'nggi kitobi Markaziy Osiyoning “rus” va “xitoy” qismlarining integratsiyalashgan hikoyasini taqdim etadi va bir nechta tillarga tarjima qilingan, bu uning global ta'sirini ko'rsatadi. Ko'plab mukofotlari orasida “Kommunizmdan Keyin Islom” 2008 yilda Veyn S. Vucinich Kitob Mukofotini qo'lga kiritgan, “O'zbekiston tavalludi” esa 2016 yilda Reginald Zelnik Tarix Kitob Mukofotini olgan. Ushbu mukofotlar Dr. Xolidning rus, Yevrosiyo va sharqiy Yevropa tadqiqotlari sohalariga qo'shgan ulkan hissasini ko'rsatadi. Professor Adib Xolid Panjob Universiteti (Lahor)da bakalavr darajasini, McGill Universiteti (Monreal)da yana bir bakalavr darajasini va Viskonsin-Medison Universitetida magistratura va doktorlik darajalarini olgan. 1993 yildan beri u Karleton Kolleji ilmiy jamoasining muhim a'zosi bo'lib kelmoqda. https://youtu.be/dEleU_5RKEQ?si=EtW6ydwUWNzLNkHV

Barcha kanallarga bir vaqtning oʻzida obuna boʻlish uchun ushbu koʻk yozuvni ustiga bosing!

Doʻstlar, quyida sizlarga turli mavzularda foydali va qiziqarli boʻlgan kanallarni tavsiya qilmoqchiman: @sharqshunos_tarixchi - Tarix | Siyosat | Madaniyat. Yaponiyadan Ispaniyagacha. Sharq xalqalari boʻyicha ilmiy ommabop resurslar yig‘indisi @santuagaraoflibrary - falsafaning bugungi kunga evrilishi va uning kelajakka ta'siri xususida @economist_martin - iqtisodiyot, siyosat, jamiyat hamda hayotimizdagi oʻzgarishlar haqida @green_econ – iqtisodiyot va iqlim oʻzgarishi haqida, xorijda tahsil olayotgan talaba oʻz fikr-mulohazalari va olgan bilimlari bilan boʻlishib boradi @Azizbekh17mem - Boshqa kanallarda uchramaydigan ijtimoiy, siyosiy mem, foto va videolar @jadidlar - Jadidlar xotirasini tiklash, yetuk namoyondalari ijodi va faoliyatini yetkazish yoʻlida ochilgan sahifa @islom_urolov ushbu kanalda magistratura talabasining iqtisodiyot, AQShdagi oʻqish, hayot va universitetga topshirish jarayonlari boʻyicha fikrlari beriladi @Economics_ITE - Iqtisod va marketingga oid ma'lumotlar, fikrlar hamda sohaga aloqador boʻlmagan qiziq ma’lumotlar @therealniyozov - siyosat maydoni shaxsiy qarash va tahlillarda @lazizbek42 - Dastirlash haqida foydali maslahatlar, foydali gikrlar va kuzatishlar @Bookerberg - kitoblar, filmlar va seriallar haqida @legal_mind - ijtimoiy-siyosiy va aktual mavzularda faqat fikrlar, huquqiy kontent va fikrdoshlar jamiyati @blogdilshoda - yoshlarga berilayotgan imkoniyatlar (grantlar) haqida rasmlar, videolar, maslahatlar hamda oʻsha imkoniyatlar toʻgʻrisida to'liq ma'lumot berib boruvchi kanal @Kinovat - kino olami haqida qiziqarli va siz bilmagan barchasi @nota_bene1 - shunchaki qiziqarli ma’lumotlar @ZakovArt - tasviriy sanʼat: rassomlar va kartinalar. @engengeng888 - barchasi zakovatga oid... @bilimdon_zakovatchi - Yangi Faktlar , Savollar , Zakovat haqida barchasi, xullas, ideal kanal @xoshimovuz - Hayotimizda boʻlayotgan voqea-hodisalar yuzasidan kuzatuvlar, tahlillar, huquqiy sharhlar @nofalsafiy - kinodan koinotgacha: turli sferarlar ichra sayohat @Jahonas_world- Amerikada siyosatshunoslik va davlat boshqaruvi sohasi boʻyicha oʻqish haqida. Study with me va lifestyle content

Hozirgacha ushbu holat “AX Technology” kompaniyasida kamida 17 nomzodlar bilan sodir bo’lganligi haqida ma’lumot paydo bo’ldi: https://docs.google.com/document/d/10-2nquFLrZmHg0EmcM7eVSN9e8jrlUC_6ZSHc7kLuxs/mobilebasic

Bugun LinkedIn ijtimoiy tarmog’ida shunday post ko’rib qoldim: mamlakatimizda 200dan ortiq xodimi mavjud bo’lgan “AX Technology” kompaniyasi yangi IT mutaxassislarni ishga olish jarayonida suhbat vaqtida ularning dini haqida savol berar ekan. Nomzod musulmonligini tasdiqlaganidan keyin, Katya Makarchenko ismli HR-menejer suhbatni yakunlagan ekan. Postning tagida ushbu kompaniya bilan xuddi shunday holatga uchragan hamyurtlarimiz ko’plab izohlar qoldirishibdi. Katya Makarchenkoning LinkedIn sahifasiga ko’ra, u o’tgan yili Rossiyadan O’zbekistonga muhojir bo’lib kelgan. Sahifasida Isroilning G’azodagi genotsidini olqishlaydigan postlar ham mavjud. Makarchenko O’zbekiston qonunchiligi xuddi Isroilnikiday diskriminatsion deb o’ylashi mumkin. Ammo, O’zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksining 4-moddasiga binoan, ish beruvchilar shaxslarga nisbatdan ularning dinga bo’lgan munosabati va e’tiqodi asosida cheklovlar qo’llashi noqonuniy hisoblanadi. Shunday ekan, “AX Technology” va Katya Makarchenkoga O’zbekiston Respublikasining qonunchiligi doirasida choralar ko’rilishi zarur. Mehnat Kodeksiga oid qoidabuzarliklarni o’rganadigan mas’ullar ushbu holatga e’tibor qaratishlarini istagan bo’lar edim.

Universitet talabalarining AQSh siyosatini o’zgartirishdagi o’rni, tarixga nazar so’ladigan bo’lsak, doimo juda ahamiyatli bo’lgan.

Talabalar protestlari AQShni o’zgartirishmoqda. Bugungi New Yorker muqovasi. Asna Tabassum - bitiruv sinf valedoktorian (eng yaxshi bitiruvchi) edi Janubiy Kaliforniya Universitetida (USC), u so’zga chiqmasligi uchun, universitet katta bitiruv marosimini o’tkazmadi. Bugungi kichik marosimdan lavha - talabalarga qarang. Asnaning nutqi gazetada. Falastinlik Elyanna kecha Stepen Kolbertning “Late Show”da chiqdi. Muhimi - AQSh xujumkor qurollarni Isroilga sotishni to’xtatib turibdi.

Ta’limning atrof-muhitga ta’siri haqida Bu semestr men olayotgan ekonometrika fanidan har bir talaba katta mustaqil empirik tadqiqot o’tkazishi kerak edi. Men tanlagan mavzu: mamlakatlarning ta’lim darajasining atrof-muhitga (aholi jon boshiga CO2 emissiyasiga va cho’llanishga) ta’siri. Jahon Banki tomonidan beriladigan ma’lumotlarga tayanib, jami 219 mamlakat uchun 24 yillik davr (1991-2014) mobaynida har xil ko’rsatkichlarni yig’dim va tahlil qildim. Mening natijalarim shuni ko’rsatadi-ki: 1. Oliy ta’lim maskanlarida tahsil oladigan aholi darajasining o’sishi yashillikni ko’paytiradi, o’rmonlarning maydonini kengaytiradi. Bundan tashqari, ushbu ko’rsatkichning oshishi iqlimga salbiy ta’sir o’tkazadigan CO2 emissiyalarini qisqartiradi. 2. Davlatning ta’limga kiritadigan sarmoyasi ham aholi jon boshiga CO2 emissiyasini kamaytiradi. Sabab: oliy ta’lim va davlat tomonidan ta’limga kiritiladigan sarmoya nafaqat aholi orasida atrof-muhit haqida to’g’ri ma’lumotlarni yoyadi, balki odamlarning qadriyatlarni ham shakllantiradi. Ya’ni, ilmli insonlar atrof-muhit va iqlim o’zgarishi haqida ko’proq qayg’urishadi. Jamiyatda shunday insonlar soning ko’payishi esa katta ehtimollik bilan mamlakat miqyosida ijobiy natijalarga olib kelishi mumkin. Tadqiqotimni shu po’stning tagiga yuklayman, o’qib chiqishingiz mumkin.

​​Bunyodkorona vayronalik (creative destruction) haqida Sog’lom raqobatli bozorlarda korxonalarning yoshi o’sgan sari, ularning hajmi ham o’sib borishi zarur. Ya’ni, shartli 20 yildan beri faoliyat ko’rsatib kelayotgan korxonaning ishchilar soni shartli 5 yil davomida ishlab kelayotgan korxonaning ishchilar sonidan ancha ko’proq bo’lishi kerak. Nimaga? Chunki raqobat jarayonida kuchli korxonalar yutib chiqib, mag’lublarning resurslarini, shu jumladan ularning ishchilarini, o’ziga jalb etishi kerak. Bu jarayon iqtisodchilar tomonidan bunyodkorona vayronalik (creative destruction) deb ataladi. Korxonalar o’zidan-o’zi yutib chiqmaydi, ularning raqobatchilariga nisbatan muvaffaqiyati odatda yaxshiroq sifat va/yoki pastroq narx taklif etish qobiliyati bilan bog’liq bo’ladi. Bu degani esa, yutib chiqadigan korxonalar resurslarni ancha effektivroq ishlatadi. Demak, agar unumdorligi pastroq bo’lgan korxonalarning resurslari unumdorligi baland firmalarga o’tsa, butun iqtisodiyot bundan manfaat ko’radi, va mamlakat rivojlanadi. Muammo shunda-ki, biz qaysi korxona unumdor va qaysi biri unumdor emasligi haqida oldindan axborotga ega emasmiz. Biz faqatgina ishlab chiqaruvchularga bir-biri bilan raqobatlashishi uchun sharoit yaratib berib, buni aniqlab olishimiz mumkin. O’zbekistonda bunyodkorona vayronalik jarayoni kuzatiladimi? Boy mamlakatlar bilan emas, bizga o’xshagan rivojlanayotgan mamlakat bo’lmish Vyetnam bilan solishtirsak, ko’rishimiz mumkin-ki: O’zbekistondagi korxonalar ulg’ayib borgan sari, ularning hajmi unchalik o’smaydi. Jahon Banki tomonidan keltirilgan ma’lumotga ko’ra, ikki mamlakat korxonalarining hajmidagi tafovut, ularning yoshi o’sishi qadar kattalashib boraveradi. Demak, O’zbekistonda unumdorsiz korxonalarning uzoq muddat davomida “jon saqlab qolish” ehtimolligi balandroq. Buning sabablari: 1. Importga cheklovlar: xorijiy korxonalar bizga yangi texnologiyalar va innovatsiyalarni olib kiradi, importni cheklash ortidan esa, bizdagi mavjud korxonalar uchun o’sish uchun bosim paydo bo’lmaydi. 2. Davlatning iqtisodiyotdagi ulushi kattaligi: davlat tomonidan boshqariladigan korxonalarning unumdorligi xususiy firmalarnikiga qaraganda pastroq bo’ladi, ularga ajratiladigan preferentsiyalar esa xususiy investitsiyalarni kamaytiradi (crowding out). 3. Rivojlanmagan kapital va pul bozorlari: kengayish uchun kichik va o’rta hajmdagi korxonalarga mablag’ talab etiladi, bizning sharoitimizda esa katta investitsiyalarni jalb etish uchun bozorlar deyarli mavjud emas.

​​Energiya subsidiyalari va ko’rinmas xarajatlar haqida Bundan ikki yarim yil avval Kun.uz uchun yozgan maqolamda nega energiya subsidiyalari O’zbekistonning rivojlanishini sekinlashtirib, mamlakatda iqtisodiy tengsizlikni kuchaytirayotganini tushuntirgan edim. O’tgan hafta e’lon qilingan elektr energiyasi va gaz tariflarining oshishi haqidagi xabar, tabiiyki, kamchilik tomonidan olqishlandi. Xususiylashtirish asosiy yechim bo’lsada, narx liberalizatsiyasi albatta og’riqli lekin o’ta zarur jarayon. Ma’lumotlarga ko’ra, 1 kilovatt-soat elektr energiyasining tannarxi 970 so’mni, gazning 1 kub metrinng tannarxi 1,890 so’mni tashkil etadi. Amaldagi aholi uchun tariflar esa 1 kilovatt-soat uchun 295 so’m va 1 kub metr gazga 380 so’m darajasida o’rnatilgan edi. Bu degani, o’zbekistonliklarning soliqlari va chet eldan jalb etilgan qarzlar tannarx bilan tariflar orasidagi farqni qoplash uchun ishlatiladi. Ya’ni, biz har bir iste’molchining qo’shimcha 1 kilovatt-soat elektr energiyasi uchun 675 so’m, 1 kub metr gaz iste’moli uchun esa 1,510 so’m to’lab beramiz. Lekin boyroq qatlam ko’proq gaz va elektr energiya iste’mol qilgani tufayli, ular shunday “moliyaviy yordamni” kambag’allarga qaraganda ko’proq olishadi. Bu esa, iqtisodiy mantiq yuzasidan, butunlay regressiv tizim. Subsidiyalarni davlat kam ta’minlangan iste’molchilarga vaucher ko’rinishida yo’naltirishi kerak. 2023-yilning davlat budjetidan energiya subsidiyasi uchun qariyb 20 trillion so’m ($1.5 millard), ya’ni, jami budjet defitsitining 33% ajratilgan. Subsidiyalarning ko’zga ko’rinadigan narxi o’ta katta. Ammo, ko’rinmaydigan xarajatlari ham xalqning gardaniga og’ir yuk bo’lib yotadi. Sir emas, davlat subsidiyalashgan narxda aholiga elektr energiyasini va gazni yetkazib berish uchun tez-tez tizimli o’chirishlarni amalga oshirib turadi. Ayniqsa yozning chillasida va qishning qahratonida bu holat kuchayadi. Gaz va elektrning o’chirishlari turli xil xarajatlarni vujudga keltiradi: elektr jihozlari ishdan chiqadi, xolodilnikda elektrsiz oziq-ovqat mahsulotlari uvol bo’ladi, isitkichlarsiz odamlar kasal bo’lib qolish ehtimoli oshadi, va hokazo. Korxonalar ishlab chiqarish to’xtab qolmasligi uchun generatorlar o’rnatishadi. Quyidagi rasmda ko’rishingiz mumkin, generatordan olinadigan elektr energiyasi rivojlanayotgan mamlakatlardagi korxonalar uchun markazlashgan elektr tarmog’ining narxidan 3-7 barobar qimmatroq. Bunday ko’rinmas xarajatlarning iqtisodiy qiymatini qanday chamalasa bo’ladi? Tasavvur qiling: siz uyingizni gaz va elektr energiyasi o’chishidan bir yilga sug’urtalash imkoniyatiga egasiz. Shunday imkoniyatni nechi pulga baholagan bo’lardingiz? O’rtacha o’zbekistonlik kamida $20 to’lashga tayyor deb olsak ham, bu yiliga $740 millionni tashkil qilyapti. Korxonalarni qo’shsak, ushbu summa $1 milliardga bemalol boradi. Demak, subsidiyalashgan tizimning iqtisodiyotimizga yetkazadigan yillik ziyoni kamida naqd $1 milliardni tashkil qiladi. Biz energiyani arzonlashtiramiz deb nafaqat iqtisodiy tengsizlikni kuchaytirib yuboryapmiz, balki bunga keragidan ortiq bir necha barobar ko’proq to’layapmiz. Tizimda zudlik bilan shaffof xususiylashtirish islohotini amalga oshirishimiz zarur.

Birinchi mifga nisbatan nazariy fikr shuki “valyuta chiqib ketishi” degan qo’rquv asossiz. Hech bir mamlakat o’zi ishlab chiqarganidan ko’proq tashqaridan sotib ola olmaydi. Agar farqni ko’rsangiz, savol bering, nima hisobdan shunday? Katta ehtimol bilan, o’sha farq investitsiyalar yoki transfertlar orqali moliyalashtiriladi. Bu narsa esa albatta yaxshi. Albatta davlat o’z valyutasini suniy tarzda “kuchli” qilib turmasligi kerak.

Meni doim o’ylantiradigan narsa, O’zbekiston nihoyatda savdoga yopiq mamlakat bo’lishiga qaramasdan, undan ham yomon ya’ni undan ham yopiqroq bo’lishini xohlaydigan lar bor. Men tepadagi birinchi toifani emas - ya’ni yopiq siyosatdan manfaat oladiganlarni emas, aynan bilmasdan shunday o’ylaydigan qaror qabul qiluvchilar mavjudligiga hayron qolaman. Menimcha, dunyodagi eng yopiq iqtisodlardan ekanligimiz hammaga ayon. 98% dunyo iqtisodiyotlari a’zo bo’lgan JSTni a’zosi ham emasmiz, bojlarimiz ham dunyoda eng balandlardan. Buni ustiga dengizlardan uzoqda joylashaganmiz, ya’ni tabiiy savdo chegaralari ham mavjud, bizga tovarlarni chetdan olib kelishni o’zi bir mushkulot va juda qimmat. Bu narsa baxtimiz emas - omadsizligimiz (proteksionist mantig’iga ko’ra, import kelishi qancha qiyin bo’lsa shuncha yaxshi, absurd mantiq albatta). Bunga ham qo’shib, juda samarasiz va davlatga tegishli bo’lgan logistika: temir yo’llari va havo yo’llari, rivojlanmagan infratuzilma va o’ta sekin ishlaydigan bojxona xizmatlari ham bor. Aytmoqchimanki, shundoq ham dunyodagi erkin savdoga eng yopiq mamlakatlar qatoridamiz, lekin shunda ham, mahalliy samarasiz ishlab chiqaruvchilarni samarasizligini vaj qilib, savdoga cheklovlarni yanada ko’tarmoqchi bo’lamiz. Bu falsafamiz mana 1995 yildan beri ish bermay kelmoqda, lekin qayta qayta shu xatoni qilishni va har gal o’zimizcha yangi argumentlar bilan xato qilishni davom ettirmoqdamiz. Mayli ekan, Singapur yoki Gonkongdek savdoga ochiq mamlakat bo’lganimizda, tushunar edim “sal pal” boj qo’ymoqchi bo’lganlarni hissiyotlarini (xato mantiq bo’lar edi Singapurda ham), eng proteksionist mamlakatlardan birida bo’lib, undan ham qattiq yopilishni xohlaydigan qaror qabul qiluvchilar borligi, meni to’g’risi taajubga soladi.

​​Proteksionizmga oid mashhur miflar haqida Oxirgi bir necha kunlarda o’zbek media maydonida shov-shuv ko’targan taniqli blogerlarning chiqishlari keng muhokama qilinyapti. Milliondan oshiq auditoriyaga ega bo’lgan ushbu blogerlar taxminan quyidagicha argumentni oldinga surishyapti:

“elektr mashinalarning bojsiz importi xalq uchun zo’r bo’ldi, ammo valyutaning xorijga chiqib ketishi va shu bilan mahalliy avtosanoatning noni yarimta bo’lishi kelajakda iqtisodiyotimizga katta ziyon yetkazadi”

Bu azaldan proteksionizmni qo’llab quvvatlash uchun ishlatilgan safsata gaplar hech qanday iqtisodiy mantiqqa ega emas, albatta. Lekin, keling, quyidagi o’zbek mediasida mashhur bo’lgan ikkita iqtisodiy mifga barham bersak. Mif No. 1: Import hajmining eksport hajmiga nisbatan oshib ketishi xorijiy valyutani chiqib ketishiga olib kelib, hammamizni kambag’allashtiradi. Javob: Xorijiy valyuta - mamlakatlarning boylik manbasi emas va, shuning uchun, uni yig’ib o’tirish iqtisodiy rivojlanishga olib kelmaydi. Jahon Bankining 1960-2022 yillardagi butun dunyo mamlakatlarining ma’lumotlari asosida quyidagi grafikni tuzdim. Ko’rishingiz mumkin-ki, iqtisodiy o’sish bilan savdo balansi orasidagi munosabat deyarli mavjud emas (korrelyatsiya koeffitsienti bor yo’g’i 0.04ga teng). Ya’ni, mamlakatning import hajmi eksport hajmidan ancha baland bo’ladimi yoki ancha pastmi (y’ani, valyuta chiqib ketadimi yoki kiradimi) - bu iqtisodiy o’sishni belgilab beradigan omil emas. Xorijiy valyuta bizga faqat chet eldan tovar va xizmatlarni sotib olish qobiliyatini taqdim qilishi uchungina qadrli. U chet elga chiqib ketmasligi uchun importni cheklash esa iste’molchilarga, va shu bilan birga, butun iqtisodiyotga katta va real zarar keltiradi. Mif No. 2: Importni bugun cheklasak, ozgina vaqt o’tib, bizning mahalliy ishlab chiqaruvchilarimiz raqobatbardosh bo’la olishadi va eksport gigantlariga aylanib qolishadi. Javob: Import cheklovlari mahalliy ishlab chiqaruvchilarga ko’proq foyda olib keladi, mahalliy iste’molchilar uchun esa katta yo’qotishlarni anglatadi. Muhimi shu-ki, iste’molchilarning yalpi yo’qotishlari ishlab chiqaruvchilarning foydasiga qaraganda doimo karrasiga balandroq bo’ladi. Demak, butun iqtisodiyot (iste’molchilar + ishlab chiqaruvchilar) umumiy hisobda zarar ko’radi. Har bir import cheklovlari qo’llanilgan yilda biz zararda bo’lishimizani bilsak, qachondir shu umumiqtisodiy yo’qotishlarning yig’indisi oqlanishi kerak-ku, to’g’rimi? Proteksionistlarning gapi to’g’ri bo’lib chiqsa ham va bizning ishlab chiqaruvchilar, aytaylik, 50 yilda katta eksportchilarga aylangan taqdirida ham, shu 50 yillik yoqotishlarni tiklab olish uchun yana 50 yil talab qilinishi mumkin. Ya’ni, biz faqat 100 yildan keyin “minusdan” 0ga chiqib olamiz. Aslida esa, import bojlari bilan himoyalangan ishlab chiqaruvchilar deyarli hech qachon raqobatbardosh bo’la olishmaydi. Ularning asosiy maqsadi har xil qo’rqitishlar va va’dalar orqali importga mavjud cheklovlarni saqlab qolish bo’ladi. Bugun chet ellik korxonalar bilan O’zbekistonda raqobatlasha olmayotgan mahalliy ishlab chiqaruvchilar, 50 yildan keyin ham, 150 yildan keyin ham xorijiy bozorlarda ular bilan raqobatlasha olishmaydi. Buning sababi - texnologik rivojlanish. Import cheklansa, mamlakatga yangi texnologiyalarning oqimi sezilarli pasayadi, va, natijada, ochiq muhitda ish olib boradigan xorijiy korxonalar o’z gegemoniyasini saqlab qolaveradi.

#vakansiya Yangi o’quv markaziga ish yurituvchi (menejer) talab qilinyapti. Nomzodlarga talablar: - 23-35 yosh; - bakalavr diplomi; - jamoa boshqaruvi tajribasi; - o’zbek, rus va ingliz tillarida a’lo darajadagi muloqot ko’nikmalari Vazifalar: - o’quv markazning faoliyatini yo’lga qo’yish; - ta'lim dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish; - talabalarni jalb etish; - ta’lim sifatini kafolatlash; - moliyaviy boshqaruv. Sharoitlar: - KPI tizimi asosida shakllanadigan oylik maoshi (25 million so’mgacha) - Toshkentning markazidagi zamonaviy ofis - dinamik rivojlanayotgan kompaniya CVingizni shu bot orqali yuklang: @uploadingresume_bot

Shaxsiy tajribamdan bir qiziq kuzatuv: o’ta iqtidorli insonlar kamdan kam holatlarda yaxshi ustoz bo’lishadi. Ustozning asosiy vazifasi - bu talabalarni A nuqtadan B nuqtagacha bo’lgan fikriy jarayon davomida yo’naltirishdir. Ya’ni, xuddi shu yo’lni o’zi qachondir bosib o’tgan odamgina boshqalarga shunda yordam bera oladi. O’ta iqtidorli insonlar esa, aksincha, B nuqtagacha bo’lgan yo’l xaritasini yaxshi bilishmaydi. Ular uchun o’sha nuqtada bo’lish ko’pincha elementar masaladek qabul qilinadi. Bu degani, qandaydir murakkabroq mavzuni yaxshiroq tushunmoqchi bo’lsangiz, o’qimasdan turib osonlikcha a’lochi bo’lgan insonlardan emas, balki qiynalib va o’z ustida ishlabgina a’lochi bo’la olgan insonlardan yordam so’rang.

Tanlab kuzatish xatosi (selection bias) haqida Kundalik hayotimizdagi har xil kuzatuvlar bizni sabab va oqibat bog’liqliklari to’g’risida o’ylantirishi tabiiy holat. Ammo ko’pchilik statistika fanining eng bazaviy va, mening nazarimda, eng muhim konsepsiyasini shunday kuzatuvlarni tahlil qilayotganda qo’llamaydi. Bu esa xulosalardagi xatolarga olib keladi. Men aytayotgan konsepsiya quyidagicha ifodalanadi: “ikki hodisa bir biri bilan bog’liq bo’lishi sababiyatni anglatmaydi” (correlation doesn’t imply causation). Bog’liqlik sababiyat orqali emas, balki tanlab olish tufayli vujudga kelishi mumkin. Misol uchun: Harvard va u kabi nufuzli universitetlarning bitiruvchilari ko’pincha o’ta aqlli va muvaffaqiyatli insonlar. Shuning uchun, aksariyat odamlar Harvardda o’qishni muvaffaqiyat sababi deb hisoblaydi. Aslida esa, Harvard tasodifan talabalarini tanlab olmaydi, balki o’ta raqobatli jarayon asosida hujjat topshirganlarning orasida eng aqllilarini o’qishga qabul qiladi. Tadqiqotlarga ko’ra, nufuzli universitetlarning bitiruvchilari bilan o’sha oliygohlarga qabul qilingan lekin u yerda o’qimagan insonlarning daromadlari orasidagi farq mavjud emas. Ya’ni, Harvardga kelganda, eng muhim omil - bu u yerga o’qishga qabul qilinish uchun yetarli qobiliyatlarga ega bo’lish, u yerda o’qish emas. Boshqa misol: basketbol bo’yni o’stiradi deb hisoblash. To’g’ri, professional basketbolchilar ko’pincha baland bo’yli bo’ladi. Ammo bu ular yoshligidan basketbol o’ynagani sababli degani emas. Baland bo’yli insonlar basketbolda tabiiy ustunlikka ega bo’lgani uchun, ular ushbu sport turi bilan professional darajada shug’ullanishga moyilroq bo’ladi. Ya’ni, professional basketbol bo’ydor o’yinchilarni, xuddi Harvard aqlli talabalarni tanlaganday, tanlab oladi. Bu degani esa, farzandingizni bo’yi baland bo’lishini xohlasangiz, uni basketbolga berishingiz sizga katta ehtimollik bilan yordam bermaydi. Tanlab kuzatish xatosi asosida qabul qilingan qarorlar keng ko’lamli fojialarga olib kelishi ham mumkin. Masalan, bugungi kunda dunyoning ko’pgina rivojlangan mamlakatlarida davlatning iqtisodiyotdagi ulushi katta va soliqlar stavkasi baland. Bunday bog’liqlikni kuzatib, biz “davlatning ulushini oshirish iqtisodiy rivojlanish uchun foydali” degan xulosaga borishimiz mumkin. Bu, albatta, tanlab kuzatish xatosi tufayli butunlay noto’g’ri fikr bo’ladi. Rivojlanayotgan mamlakatlar shunday xato tufayli davlatning iqtisodiyotdagi ulushini oshirsalar, iqtisodiy o’sishning o’rniga jiddiy salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishadi.

Barcha kanallarga obuna boʻlish uchun ushbu koʻk yozuvni ustiga bosing!

Bugun sizlarga oʻzim kuzatadigan bir qancha kanallarni tavsiya qilmoqchiman Sharqshunos tarixchi - Tarix | Siyosat | Madaniyat. Yaponiyadan Ispaniyagacha. Sharq xalqalari boʻyicha ilmiy ommabop resurslar yig‘indisi Santuagara - falsafaning bugungi kunga evrilishi va uning kelajakka ta'siri xususida Diplomat - tarix, siyosat, kino va sotsiologiya bo‘yicha turli qiziqarli ma’lumotlar, sharhlar va tahlillar @xoshimovuz - Hayotimizda boʻlayotgan voqea-hodisalar yuzasidan kuzatuvlar, tahlillar, huquqiy sharhlar @jadidlar - Jadidlar xotirasini tiklash, yetuk namoyondalari ijodi va faoliyatini yetkazish yoʻlida ochilgan sahifa @Azizbekh17mem - Boshqa kanallarda uchramaydigan ijtimoiy, siyosiy mem, foto va videolar @korinmas_qol - ijtimoiy-iqtisodiy mavzularda tahlil hamda AQSHdagi ta’lim va hayot haqida @islom_urolov ushbu kanalda magistratura talabasining iqtisodiyot, AQShdagi oʻqish, hayot va universitetga topshirish jarayonlari boʻyicha fikrlari beriladi @Economics_ITE - ushbu blogda iqtisod va marketingga oid ma'lumotlar, fikrlar hamda sohaga aloqador booʻlmagan qiziq ma’lumotlar berib boriladi @foydali_moliya - Pul boshqaruvi, Moliyaviy savodxonlik va moliyachining oʻy-fikrlari berib boriladi @green_econ – iqtisodiyot va iqlim oʻzgarishi haqida, xorijda tahsil olayotgan talaba oʻz fikr-mulohazalari va olgan bilimlari bilan boʻlishib boradi @economist_martin - iqtisodiyot, siyosat, jamiyat hamda hayotimizdagi oʻzgarishlar haqida @Uzbekchilik17 - Har sohadan bir shingil

Mamlakatlarning kambag’alligi sabablari haqida Ko’pchilik kambag’allikning asosiy sababi - bu mamlakatdagi boyliklar oqilona taqsimlanmasligidir deb hisoblaydi. Bu, albatta, xato fikr. Rivojlanayotgan mamlakatlarda muammo resurslarning qayta taqsimlanishi nomaqbulligida emas, balki taqsimlanadigan resurslarning hajmi o’ta kichikligida. Keling, “maksimal iqtisodiy adolat” ssenariyi bizning sharoitda qanday ko’rinishga ega bo’lishi haqida faraz qilib ko’ramiz. Buning hisob-kitobi unchalik murakkab ham emas. O’zbekistonning 2023-yildagi YAIM ko’rsatkichi 91 milliard AQSH dollarini tashkil etdi. Butun respublika bo’yicha hamma boyliklarni jamlagan holimizda ham, $410 milliarddan ko’proq mablag’ni yeg’a olmaymiz (umumjahon boylikning global YAIMga nisbati 4.5ga teng). Hamma boyliklarimizni chet elga sotib yuborib, shundan kelib tushgan daromadni oqilona ravishda har bir 36 million fuqaroga bo’lib bergan taqdirimizda ham, kishi boshiga $11,400dan kamroq mablag’ to’g’ri keladi. Buning uchun, albatta, butun iqtisodiyotni vayrona qilib yuborish kerak, ya’ni, qiymat ishlab chiqara oladigan har bir kapital birligi sotilib yuborilishi zarur. Tasavvur qilishingiz uchun, ushbu natija har bir ferma, uy, mashina, hatto xonadonlardagi oxirgi ketmongacha chet elga sotilib yuborilishi evaziga erishiladi. Endi savol: $11,400ga inson boshqa ishlamasdan qanchalik uzoq va qulay hayot kechira oladi? Ko’p emas, to’g’rimi? Bu esa quyidagini anglatadi: eng oqilona qayta taqsimlash mexanizmi ham bizni boy qilib qo’ymaydi. Bir bo’lak nonni 100ta insonga qanchalik adolatli bo’lmang, hech kim baribir to’ymaydi. Demak, biz bo’linadigan resurslarning hajmi haqida qayg’urishimiz kerak. Boylikning asosiy manbasi - bu iqtisodiy o’sish. U, o’z o’rnida esa, to’g’ri ishlaydigan institutlar va bozor iqtisodiyoti orqaligina vujudga keladi. Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun eng katta xavflardan - bu boy bo’lishdan avval resurslarni qayta taqsimlashga o’tib ketishdir.

Gʻazodan boshqa mavzu haqida yozsam adolatsizdek tuyilmoqda. Chunki bugungi kundagi eng muhim mavzu - albatta G’azo. Meni va butun dunyodagi barcha normal insonlarni qalbi Gʻazoliklar bilan. Qanday katta tarixiy fojiani koʻrib, shohidi boʻlib turibmiz. Tasavvur qilish qiyin, lekin har kuni oʻnlab, yuzlab oʻlimlar, adolatsiz tugatilgan hayotlar haqida oʻqiyapmiz, koʻryapmiz. Masalan bugun Associated Press 10 yildan beri farzand orzusidagi boʻlgan oila juda qiynalib oxir oqibat egizaklik boʻlgani lekin shu ikki orziqib kutilgan besh oylik goʻdaklar oʻz otasi bilan birga bombardimon natijasida halok boʻlgani haqida yozibdi. Bu oila bugun o’ldirilgan bir nechta oilalardan biri xolos. Ukraina urushi boshlanganida, yigirma birinchi asrda bunday qirgʻinbarot boʻlishiga ishonish qiyin deb oʻylagan edim, yozgan edim. 2022 yilni boshida boshlangan urushda, bugungi kunga kelib sal kam 600 ta bola halok boʻldi — nihoyatda katta fojia. Gʻazoda oxirgi toʻrt oyda taxminan 12000 bola oʻldirildi - buni nima deb atashni ham bilmayman. “Fojia” so’zi kulfatni o’lchamini yetarli darajada adolatli ko’rsatib bera olmayapti, menimcha.

Tarix va “tirik qolganlar xatosi” haqida Yaqinda bir qiziq fikr kelib qoldi. Bilamiz-ki, tarixchilar birlamchi va ikkilamchi manbalarga katta urg’u berishadi. Har bir o’tmishdagi davr haqida biz saqlanib qolgan yozmalar va artefaktlar orqali tushuncha hosil qilamiz. Bunday bilim generatsiya jarayoni, albatta, “survivorship bias”, ya’ni “tirik qolganlar xatosiga” uchraydi. Qadimgi qo’lyozmalar bizning kungacha saqlanib, yetib kelishi uchun ularni, tabiiyki, o’sha davrda yashab o’tgan insonlar yozgan bo’lishlari kerak. Ya’ni, u odamlar kamida yozishni bilishlari, yozuv qurollarini ishlatishga qurblari yetishi va yozish uchun imkoniyatlari bo’lishi zarur bo’lgan. Natijada, biz nisbatan barqarorroq, ilm kengroq tarqalgan va, umuman olganda, yaxshiroq tarixiy davrlar to’g’risida ko’proq axborotga egamiz. Insoniyat butkul zulmatda bo’lgan, o’ta vahshiy va qonli davrlar haqida esa birlamchi manbalar deyarli saqlanib qolmagan. Misol uchun, AQShdagi qullarning hayoti to’g’risida qullar o’zlari yozgan memuarlarni o’qisangiz bo’ladi. Boshqa shunga aloqador manbalar ham talaygina. Shuning uchun, biz AQSh tarixidagi qullikni yetarlicha axborot mavjudligi sababli insoniyat tarixidagi eng yovuz pallalardan deb hisoblaymiz. Lekin bu fikr noto’g’ri bo’lishi mumkin. Sababi oddiy: biz Amerikadagi qora tanli qullarning kundalik hayotlari, hissiyotlari, qo’rquv va istaklarini manbalar oral yaxshi tushunamiz. Ammo, aytaylik, Xitoy imperiyalaridagi qullar haqida faqat saroylarning administrativ dokumentlaridan xulosalar chiqara olamiz. Tarix faqatgina muhrlangan va saqlanib qolgan hikoyalarni eslab qolishini Isroil yaxshi tushunadi deb o’ylayman. G’azo sektorida jurnalistlarni qasddan va sistematik o’ldirilishi, hamma universitetlarni buzilishi va boshqa shunga o’xshash harakatlar aynan tarixni “tozalashga” qaratilganligi shubhasiz. 7-oktabr kuni 1,200 kishining hayotiga zomin bo‘lgan Xamas hujumidan omon qolgan isroilliklarning ovozi shu kungacha 30,000 dan ortiq qirg’in qilingan g‘azoliklarning ovozidan ancha kengroq yoritildi va saqlanib qolindi.

Xalqaro savdoga cheklovlar va “muvaffaqiyat jarimasi” haqida Tasavvur qiling: siz bir korxona boshlig’isiz. Sizning xodimlaringiz, tabiiyki, har xil unumdorlik darajasiga ega. Birlari vazifalarini tez va yaxshi bajarsalar, boshqalari sekinroq yoki sifatsizroq ishlaydi. Ularning oylik maoshlari unumdorlik ko’rsatkichlariga bog’liq deb olaylik. Qaysidir sabablarga ko’ra, aytaylik, xodimlaringizning yarimining maoshlarini qisqartirib, iqtisod qilingan mablag’larni qolgan yarimning maoshlarini oshirishga sarflashingiz kerak. Shuni qanday qilgan ma’qul? Tasodifiy ravishda ishchilaringizni ikkiga bo’libmi, yoki yuqori samarali xodimlarning maoshlarini qisqartirib, unumdorligi past bo’lganlarnikini ko’paytirish orqalimi? Albatta, hech qaysi menejer yaxshi ishchilarini jazolash evaziga yomonlarini rag’batlantirmaydi. “Ushbu ish yuritish modeli uzoqqa bormasligi yosh bolaga ham aniq-ku,” deyishingiz mumkin. Ammo biz xuddi shunday mantiqsiz yondashuvni kundalik hayotimizda ko’p uchratamiz. Gap proteksionizm haqida. Biz bilamizki, proteksionist savdo siyosati importni cheklash tufayli mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo’llab quvvatlaydi. Import hajmini cheklash, o’z o’rnida, mahalliy valyutaning kursini sun’iy ravishda oshiradi. Bu esa eksport qiladigan ishlab chiqaruvchilarni daromadlarini qisqartiradi. Boshqacha qilib aytganda, import bojlari eksport qiladigan mahalliy korxonalarni jazolash evaziga eksport qilmaydiganlarni rag’batlantiradi. Muammo nimada? Ko’plab tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, faqatgina yuqori samarali korxonalar eksport qila oladi. Unumdorlik darajasi past bo’lgan ishlab chiqaruvchilar esa xorijiy bozorlarda raqobat qila olmasligi sababli eksport qilmaydi. Ya’ni, xalqaro savdoga cheklovlar bizning eng unumdor mahalliy ishlab chiqaruvchilarimizni jazolaydi, eng samarasizlarini esa qo’llab quvvatlaydi. Mashhur iqtisodiy modelga ko’ra, shunga o’xshash buzuq rag’batlarni yaratadigan siyosatlar dunyo mamlakatlarining rivojlanish darajalaridagi katta farqlarni keltirib chiqaradi. Importga qarshi kurash nafaqat mahalliy iste’molchilarni kambag’allashtiradi, balki ishlab chiqaruvchilar uchun ham “muvaffaqiyat jarimasi”ga aylanadi.

Behzod aka individual natijalar bilan ijtimoiy natijalarni tahlil qilishda har xil yondashuvlarni ishlatish kerak deyabtilar. Keltirgan misollarini oladigan bo’lsak, sizning individual natijalaringizni belgilaydidan eng muhim omil mehnat bo’lishi mumkin. Lekin jamiyatdagi insonlararo farqlarni tushuntirishda bu omil umuman ro’l o’ynamaslik ehtimoli mavjud.

Tanish-bilish va mehnat. Tasavvur qiling, biznesda muvaffaqiyatga erishishning 50 foizi tanish bilishlaringiz kuchi qolgan 50 esa foizi mehnat qilishingizga bogʻliq boʻlsin. Endi agar bir jamiyatda hamma odamni tanish-bilishlari teng kuchga ega deb tasavvur qilsak, demak shunday jamiyatda muvaffaqiyatni yuz foizini faqat mehnat belgilab beradi. Yaʼni muvaffaqiyatga 100 foiz mehnat masʼul boʻlib qoladi. Teskarisi ham toʻgʻri, bir jamiyatda hamma teng qattiq mehnat qilsa, unda muvaffaqiyatni 100 foizi tanish bilish kuchiga bogʻliq boʻlib qoladi. Yaʼni mehnat faktori muvaffaqiyatdagi asosiy faktorni “tushuntirib” beradi. Nega bu misolni aytyapman, jamiyatlardagi har xillikni solishtirishda, birinchi konstrukt bilan ikkinchi konstruktni nisbati emas, qaysi konstrukt koʻproq farqni “tushuntirishi” muhimroq. Yaʼni agar misolni sal oʻzgartirsak va muvaffaqiyatni 99% mehnat desangiz, lekin hamma teng mehnat qilsa, demak farqni tushuntirishda mehnatni oʻrni qolmaydi. Kirish qiyin boʻlgan bir maktabga kira olgan va kira olmagan oʻquvchilarga tushuntirishga harakat qildim. Agar kirish uchun faktorlar 99.9% mehnat va 0.01% omad boʻlsa va maktabda 30ta oʻrin boʻlsa va oʻn mingta odam bir xil qattiq mehnat qilgan boʻlsa, demak kirganlarni yuz foizi omadli boʻlgani uchun kirgan boʻlib qoladi. Bu jarayonni mehnat bilan tushuntirib boʻlmaydi. Boshqa safar jarayonini tushuntirishga uringaningizda, faktorlarni aynan nisbiy “tushuntirish” qobiliyatiga qarang, faktorlarni nisbiy muhimligiga emas. Axir tepadagi misolga qarasangiz, xuddiki mehnat eng muhim, lekin natijalarni tahlil qilsangiz, faqat omad muhimligi koʻrinadi. Bu albatta soddalashtirilgan misol — murakkab tahlil uchun kerak instrument boʻlgani uchun yozmoqdaman.

Bugun sizlarga oʻzim kuzatadigan bir qancha kanallarni tavsiya qilmoqchiman Sharqshunos tarixchi - Tarix | Siyosat | Madaniyat. Yaponiyadan Ispaniyagacha. Sharq xalqalari boʻyicha ilmiy ommabop resurslar yig‘indisi Santuagara - falsafaning bugungi kunga evrilishi va uning kelajakka ta'siri xususida Diplomat - tarix, siyosat, kino va sotsiologiya bo‘yicha turli qiziqarli ma’lumotlar, sharhlar va tahlillar @mijozbank - Bank tizimi, bank xizmatlari va boshqa mavzulardagi fikrlar, beminnat maslahatlar, mijozlar va bank xodimlarining dardlari @xoshimovuz - Hayotimizda boʻlayotgan voqea-hodisalar yuzasidan kuzatuvlar, tahlillar, huquqiy sharhlar @korinmas_qol - ijtimoiy-iqtisodiy mavzularda tahlil hamda AQSHdagi ta’lim va hayot haqida @economist_martin - iqtisodiyot, siyosat, jamiyat hamda hayotimizdagi oʻzgarishlar haqida @BoredPandablog - Shaxsiya fikrlar, kino va san'at olamidan eng soʻnggi yangiliklar va raqamli hayot haqidagi qiziqarli kanal @Azizbekh17mem - Boshqa kanallarda uchramaydigan ijtimoiy, siyosiy mem, foto va videolar @jadidlar - Jadidlar xotirasini tiklash, yetuk namoyondalari ijodi va faoliyatini yetkazish yoʻlida ochilgan sahifa @Uzbekchilik17 - Har sohadan bir shingil Barcha kanallarga bir varakayiga obuna boʻlish uchun, ushbu koʻk yozuvni ustiga bosing!

O’zbek tilining jozibadorlik formulasi haqida. O’zbek tilining mavqei tog’risida qayg’uradiganlarning ko’pchiligi noto’g’ri mantiqiy modelni ishlatishadi deb o’ylayman. “O’zbekistonda yashab turib, bizning tilimizni o’rganmaganlar - bosqinchi yoki ahmoq” degan gaplar aynan shunday xato modeldan kelib chiqadi deb bilaman. Yangi tilni o’rganish, tabiiyki, vaqt va moliyaviy resurslarni talab etadi. Har bir insonning vaqti ham, puli ham chegaralanganligi sababli, ushbu resuslarni eng foydali yo’lda ishlatishga harakat qilamiz. Bu degani esa, rusiyzabon hamyurtlarimiz o’zbek tilini o’rganish yoki o’rganmaslik haqidagi qarorlarini ikki savolga bog’lashadi: 1. “O’zbek tilini o’rgansam menga qancha ko’proq imkoniyatlar ochiladi?” Buni “imkoniyatlar deltasi” deb atasak bo’ladi. O’rtacha faqat rus tilida so’zlashadigan ishchi o’rtacha o’zbek hamda rus tillarini biladigan ishchidan qancha kamroq daromad topishi shu deltaning bir qismini tashkil etadi. Boshqa qismi - bu faqatgina o’zbek tilida mavjud bo’lgan axborotning hajmi (kitoblar, kino, musiqa, podkastlar va hkz.) 2. “Menga O’zbek tilini o’rganishim necha pulga tushadi?” Buni “o’rganish xarajati” deb nomlaymiz. Ushbu harajatning qiymati o’zbek tilini o’rganish uchun materiallarning ko’pligi, ularning sifati va hamyonbopligiga bog’liq. Ya’ni, hozir tilimizni o’rganmoqchi bo’lgan insonlarga ushbu jarayon qanchalik tez, sifatli va kamxarajatli bo’ladi? Shunda umumiy formula quyidagi shaklga ega: Til Jozibadorligi = Imkoniyatlar Deltasi - O’rganish Xarajati Agar biz o’zbek tilini ko’proq insonlar o’rganishini xohlasak, uning jozibadorligi haqida fikr yuritishimiz kerak. Bu esa imkoniyatlar deltasini oshirish va o’rganish xarajatini pasaytirish orqali amalga oshiriladi. O’zbekistonda va dunyoning shartli bir mamlakatida nimaga ingliz tilini o’rganadiganlarning soni shu darajada baland? Ijtimoiy tarmoqda Amerikaliklar boshqa tilda gapiradiganlarni haqoratlaganligi boismi yoki ingliz tili jozibador bo’lganligi sabablimi?

Washington Post quyidagicha maqola chiqqan: “Inflyatsiya deyarli yoʻq boʻlib ketdi, nima uchun oziq-ovqatlar hali ham qimmat” Shu maqolaga, Shenvgu Li degan nazariy iqtisodchi oʻz tvitterida (aytmoqchi, Shengvu Li Kuan Yuni nabirasi) integralni formulasini yozib qoʻyibdi. Yaʼni hosilani asosiy gʻoyasi bu tezlanish va tezlik har xil fizik tushunchalar ekanligi. Bu juda bir zoʻr izoh deb oʻylayman. Maktabda nima uchun oliy matematika asoslarini oʻqitilishi kerakligi haqida ham yaxshi fikr.

​​Aholi sonining o’sishi iqtisodiyot uchun yomonmi? Mening nazarimda eng ommalashgan xato iqtisodiy tushuncha - bu aholi sonining ko’payishi iqtisodiy farovonlikka salbiy ta’sir ko’rsatishi haqidagi g’oya. Men tanigan bazi dunyoqarashi keng insonlar ham O’zbekiston aholisining o’sish suratlari balandligiga go’yo bizning iqtisodiy rivojlanishimiz uchun bir to’siq bo’la oladiganday qarashadi. Bu yangi gap emas. Aslida, ushbu go’yani birinchi bo’lib 18-asr ingliz iqtisodchisi Tomas Maltus oldinga surgan. Uning nazariyasiga binoan, iqtisodiy o’sish bolalar tug’ilish suratini oshiradi. Lekin, resurslar, shu jumladan yer, chegaralanganligi sababli, har bir qo’shimcha ishchi avvalgisiga qaraganda qishloq xo’jaligi mahsulotiga kamroq hissa qo’shadi. Masalan, aytaylik, sizda 1 gektar yeringiz bor, va siz bir o’zingiz shu yerda ishlab kartoshka ekasiz. Bir mavsumda siz 100kg kartoshka yetishtira olasiz. Keyingi yil do’stingizni chaqirib birga ishlasalaringiz, yerning hosil hajmini 150kg gacha chiqara olasizlar. Chunki ikki odam ko’proq ish qila oladi. Lekin yerning maydoni kattalashmaganligi sababli sizning do’stingiz faqat 50kg ko’proq chiqarishda yordam bera oladi. Endi uchinchi odamni shu yerga jalb etsangiz, kartoshka hosilining hajmini 175kg gacha ko’paytira olasiz. Shunda, birinchi ishchining marjinal unumdorligi 100kg, ikkinchisining - 50kg, va uchinchising - 25kg kartoshkaga teng. Aynan shu bog’liqlik butun iqtisodiyot miqyosida ham ishlaydi deb hisoblagan Tomas Maltus. Va shuning uchun uning nazariyasiga binoan, aholining o’sish suratlari iqtisodiyot o’sish suratlaridan har doim baland bo’lib, qashshoqlikka va oxir-oqibat odamlarning ochlikdan ommaviy o’limlariga olib keladi (birinchi rasm). Maltus ushbu nazariyani chop etganida yer yuzida 1.5 milliard inson yashagan va ularning 60% qashshoq bo’lishgan. Hozirgi kunga kelib, dunyoda 8 milliarddan ko’proq odam yashaydi, va ularning atigi 10% o’ta kambag’al. Bu degani, Maltusning nazariyasi mutlaqo noto’g’ri. Nimaga? Maltusning pasayadigan marjinal ishchi unumdorligi modeli (diminishing marginal labor productivity) texnologiyalardagi innovatsiyani inobatga olmagan. Aslida, mamlakatlarni boy qiladigan asosiy narsa - bu ularning resurslari emas, balki yangi texnologiyalari va know-how. Har bir qo’shimcha ishchining unumdorligi pasaymaydi agar yangi va yangi texnologiyalar paydo bo’lib iqtisodiyotga tatbiq qilinishni davom etsa. Endogen o’sish nazariyasi aynan shu g’oyaga qurilgan. Bu nazariyaga binoan, aholining soni qanchalik ko’p bo’lsa, shunchalik ko’proq innovatsion g’oyalar va ixtirolar paydo bo’ladi. Bu degani esa, iqtisodiy o’sish suratlari jadallashib boraveradi (ikkinchi rasm). Eng qizig’i, boshqa resurslardan farqli ravishda, texnologiya pasayadigan marjinal unumdorlik qonuniga bo’y sunmaydi. Misol uchun: internet. Uni qancha ko’p odam ishlatmasin, har bir qo’shimcha ishlatuvchining unumdorligi pasayib bormaydi. Aksincha, ko’proq odam internetga ulana olishligi uning har bir ishlatuvchisiga naf olib keladi, chunki bu tizim effektini (network effects) kuchaytiradi. Shu sababli ham bizga yangi g’oyalarni aholi boshiga ko’rsatkichi emas, balki absolyut soni qiziq. Innovatsiyon g’oyalar va ixtirolar Vatikandan ko’ra Xitoy va Hindostonda paydo bo’lishining ehtimolligi balandroq. Shunda kattaroq sonli aholiga ega bo’lgan mamlakatlar ko’proq innovatsiya qila olishlari ularning kuchli tarafiga aylanadi. O’zbekistonning kelajakdagi iqtisodiy farovonligi uning aholi sonining pasayishiga emas, balki jadal ravishda o’sishiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq.

Пойтахтда яшиллилик олти йил ичида 35 % дан 13% гача камайган. Тошкент Давлат Транспорт Университети, Шаҳар йўллари ва кўчалари кафедраси профессори Жамшид Содиқов Геоахборот тизимларини қўллаш орқали Тошкент шаҳри учун NDVI (Нормаллаштрилган ўсимлик индекси) маълумотларини ўрганиб, баъзи кишини ўйлантирувчи тенденцияларни аниқлаган. 📅 Вақт Бўйлаб Саёҳат: ➖     2016 йил 8 август: Тошкент шаҳри яшил майдонлари нисбатан яҳши аҳволда бўлиб, НДВИ асосида ўсимлик қопламининг тахминан 34.63% ни ташкил этган экан. ➖     2022 йил 14 августда эса: Яшил майдонлар кескин ўзгаргани маълум бўлди, ўсимлик қопламининг атрофидаги фоизи тахминан 13.15% га тушиб кетган.

Hayot sifatidagi misli ko’rinmagan o’sish haqida Hozirgi davr tarixdagi eng boy davrligi haqida ko’p eshitganmiz. Ammo insoniyatning turmush tarzi qanchalik yaxshilanganining aniq miqyosini ko’pchilik to’g’ri tasavvur qila olmaydi deb o’ylayman. Sizga savol: agar tug‘ilish joyingizni tanlash imkoni bo‘lganda, o‘rta asr podshohlar oilasidami yoki zamonaviy o‘rta hol o‘zbek oilasida tug’ilishni tanlardingiz? “Albatta podshohlar oilasini tanlagan bo’lardim” deb javob berishdan oldin quyidagilarni inobatga olishingizni istardim: 1. Bolalar o’limi darajasi. Podshohlarning oilasida tug’ilish bir masala, lekin u yerda tirik qolish boshqa masala bo’lgan. Misol uchun, Angliya qiroli Edvard I ning birinchi ayolidan ko’rgan 15ta bolasidan 8tasi yoshligida vafot etishgan. Buyuk Britaniya qirolichasi Annaning hamma 10ta bolasi yoshligida nobud bo’lishgan. Yaponiya Imperatori Meijining 15ta bolasidan 10tasi meningit kasalligiga chalinib vafot etishgan. Xitoyning Sin sulolasi davrida imperator oilasida tug’ilgan bolalarning 40% voyaga yetmasdan olamdan ko’z yumishgan ekan. Hozirga kelib esa, O’zbekistondagi bolalarning o’lim darajasi 1.4% tashkil etadi. Ya’ni, voyaga yetish ehtimolligi bugungi O’zbekistonda tug’ilgan bolalarda o’rta asrlik go’dak shahzodalarnikidan karrasiga balandroq. 2. Oziq-ovqat sifati va xilma-xilligi. O'rta asrlardagi Angliya elitasining suyak qoldiqlarining izotopik tahliliga ko'ra, ularning ratsionida qashshoq fermerlarga qaraganda oqsilga boy mahsulotlar ko’proq uchramagan. Tadqiqotchilar ta’kidlashicha, o'sha davr podshohlari go'sht va baliqni faqat katta-katta ziyofatlarda iste’mol qilishgan ekan. Solishtirish uchun, Davlat statistika qo’mitasining 2019-yil ma’lumotiga ko’ra, O’zbekistonda aholi jon boshiga go’sht iste’moli oyiga 3.6 kilogrammni tashkil etadi. Undan tashqari, hozir biz uchun oddiy bo’lib qolgan mahsulotlar: pomidor, kartoshka, choy, qahva, makkajo’xori, shokolad, ananas, va hokazolar Yevropaga faqat 16-asrdan keyin yetib kelgan. O’rta asr shohlari bizning ratsionimizning xilma-xilligini ko’rib hayratda qolishardi. 3. Texnologik taraqqiyot. O’rta asrlarda qanchalik boy bo’lishingizdan qat’iy nazar biz bugun odatlanib qolgan narsalarning aksariga ega bo’la olmasdingiz. Buning sababi - texnologik taraqqiyot. Masalan, og’riqni qoldiruvchi vositalar va anesteziya mavjud bo’lmagan. 19-asr o’rtasigacha jarrohlar asosan afyun va geroinni og’riqni qoldirish uchun ishlatishgan. Kasalliklarga qarshi emlash ham o’ylab topilmagan edi. Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti ma'lumotlariga ko'ra, hozirda emlash har yili 3.5-5 million o'limning oldini oladi. Qish qahratonida va yoz chillasida bizga havodek zarur bo’lib ulgurgan isitgichlar va konditsionerlar ham hali ixtiro qilinmagan edi. Shohlar va imperatorlar yillar davomida bosib o’ta olmagan masofalarni biz bugunga kelib bir necha soat ichida uchib o’tyapmiz. Internet bizga taqdim etgan imkoniyatlarni gapirmasa ham bo’ladi. Shunga o’xshash misollar o’ta ko’p. Shubhasiz, zamonaviy o’rta hollik o’zbekistonlik (shartli nigeriyalik ham) 19-asrgacha yashab o’tgan har bir hukmdordan yaxshiroq turmush tarzi sifatiga ega.