ممالک محروسه ایران

یادداشتی به مناسبت سالگرد درگذشت محمد شاه @qajariranhistory

منشور هرات شکست ایران در جنگ اول هرات را از بسیاری جهات می‌توان نقطه عطفی در تاریخ ایران دانست. تهدید انگلستان و عقب‌نشینی ایران نقطه پایانی بر رویای قاجارها برای احیای امپراتوری در مواجهه با قدرت‌های استعماری تازه بود. محمدشاه پس از صرف نظر کردن از تصرف هرات منشوری را منتشر ساخت که علی رغم اهمیت فوق‌العادهٔ آن تا کنون چندان مورد توجه قرار نگرفته است. در این منشور شاه در مقام توضیح چرایی لشکرکشی به هرات و روند اتفاقات برمی‌آید. از خیانت‌پیشگی انگلیسی‌ها گلایه می‌کند و به «مردم ایران» وعده می‌دهد که از بازپس‌گیری هرات صرف نظر نکرده است. او در پایان از قوای تحت امرش تجلیل می‌کند و آن‌ها را «برادران دینی و غیور من» می‌نامد. آن گونه که هما ناطق و عباس امانت به ما آموخته‌اند، این منشور در زمان انتشارش دست کم از سه منظر به کلی «بی‌سابقه» بود.

نخست، اولین جایی است در تاریخ ما که دولت ایران خود را در مقام پاسخ‌گویی و آگاه کردن توده در چون و چرای امور دولتی می‌بیند. جنگ و لشکرکشی نه اتفاقی مربوط به حوزهٔ امیال و جاه‌طلبی‌های شخصی شاه، بلکه موضوعی درخور اندیشیده شدن از سوی سراسر «مردم ایران» است. هر چند هیچ دلالت مستقیمی مبنی بر به رسمیت شناخته شدن دخالت مردم در سیاست به چشم نمی‌خورد، اما آشکار است که پذیرفتن طرح سیاست‌های دولت در «افکار عمومی»، مقدمه‌ای است در تطور آن به منشأ اثر دانستن نظرات توده در سیاست‌گذاری و مفاهیم مدرن حق تعیین سرنوشت. شبح مدرنیسم و درهم‌تنیدگی سیاست با توده‌ها بر فراز منشور در حرکت است. بدعت دوم که در پیوند آشکار با مورد نخست است، لحن وطن‌پرستانهٔ شاه قاجار در «برادر» خطاب کردن سپاهیان است. هر چند این اصطلاح به ظاهر در چارچوب گفتارهای دینی ریشه‌دار است، در تاریخ ایران سابقه نداشت. نظام اجتماعی و سیاسی پیشامدرن اساساً سلسله‌مراتبی و مبتنی بر نابرابری افراد است. تلاش حکومت‌ها برای انتساب تبار خود به شاهان سلسله‌های قبلی و دست و پا کردن نسب عالی در همین راستاست. این نکته مهم است که بدانیم این انتساب در چارچوب مرزها نمی‌ماند و این تبار والا ولو نزد بیگانگان جست‌وجو می‌شود. کما این‌که قاجارها تبار خود را هم به چنگیز می‌رساندند و هم بعدتر به اشکانیان؛ نادر نسبش را به تیمور لنگ متصل می‌کرد یا بنیان‌گذار صفویه که خود را جمشید، ضحاک و فرزند حیدر می‌دانست. اساساً غیریت و «تفاوت» با توده بود که مشروعیت سنتی را قوام می‌داد. به عکس در عصر جدید است که دولت باید بتواند با جامعه پیوند ارگانیک برقرار سازد، نماینده‌اش باشد و «تجانس» فرمانروا با حکومت‌شوندگان بدل به شرط ضروری حکم‌رانی می‌شود. محمدشاه می‌کوشد با برادر، ولو دینی، خطاب کردن سربازان دیگر اعتبارش را نه از سلسله‌مراتب و جایگاه فرادست بلکه از رابطه‌ای افقی، برابری‌خواهانه و بومی بگیرد. افتخار رییس دولت ایران نه در به هم زدن نسبت با شاهان و جهان‌گیران، بلکه در هم‌ردگی با ساده‌ترین سربازان است: «بحران هرات و درگیری با انگلستان محمدشاه را وادار کرده بود که برای کسب وجاهت ملی از قالب سنتی سلطنت خارج شود و... از برادری با سربازان سخن گوید». علاوه بر این دو وجه ممیزهٔ محتوایی مورد اشاره، منشور هرات نخستین سند سیاسی و فرمان شاهانه‌ای است که از طریق ابزارهای چاپ مدرن به صورت گسترده برای اطلاع عموم منتشر شد. تلاش محمدشاه برای گسست از منطق نخبه‌گرایانهٔ سنتی با نام بردن از مردم ایران و برادر تلقی کردن سربازان خود نیاز داشت تا در واقعیت نیز مخاطبش از دایرهٔ تنگ معدود نخبگان نظامی و دیوانی به اهل ایران فراتر برود. اشاره به «مردم ایران» نه پرداختنی اتفاقی یا عبارتی فاقد مابه‌ازا بلکه آشکارا در پیوند با سخت‌افزار تازه‌ای بود که شاه ایران می‌خواست و می‌توانست از آن بهره ببرد. پیشرفت فنی و امکان نشر در مقیاس بالا که با صنعت چاپ فراهم شد، چون زمینه‌ای مادی بود که برای ظهور افکار عمومی ضرورت داشت و شاه نیز در نهایت هوشمندی از آن برای تبلیغات استفاده و منشوری هارمونیک با عصر چاپ صادر کرد تا مردم و دولت را به یک‌دیگر متصل سازد. محمدشاه که متأثر از انقلاب کبیر فرانسه بود، نطفه‌ها و بذرهای مفاهیم شالوده‌ای «دولت ملی مدرن» را در این منشور بسیار قابل توجه عرضه کرد. اگر امروز ما هم‌چنان مسئله را دولت ملی مدرن می‌دانیم شایسته خواهد بود در روایت خود از تاریخچهٔ آن نیز جایی برای شاه قاجار و منشورش باز کنیم. ۱۴ شهریور سالگرد درگذشت محمدشاه هما ناطق؛ ایران در راه‌یابی فرهنگی عباس امانت؛ پیشوای امت و وزیر مختار بی‌تدلیس انگلیس (مراسله حاج سید محمد باقر شفتی حجة الاسلام و سرجان مکنیل در قضیه لشکر کشی محمد شاه به هرات) محمدتقی سپهر، ناسخ‌التواریخ، جلد ۲

دکتر محمود مصدق پزشکی حاذق، انسانی والا، و نوه شادروان دکتر محمد مصدق زعیم عالیقدر ملت ایران و پیشوای نهضت ملی از میانمان رفت، این ضایعه را به خاندان ارجمند مصدق ، جناب آقای دکتر علی مصدق فرزند و نورچشم عزیز آن زنده یاد و همه بستگان و دوستداران ایشان و علاقه مندان مصدق کبیر ، تسلیت عرض کرده و برای آن مرحوم آرامش روح و روان از خداوند بزرگ مسألت می نمایم . https://t.me/bahmanighajar

عصر دوشنبه‌های بخارا به مناسبت انتشار کتاب «حظ کردیم و افسوس خوردیم» به کوشش فاطمه معزی و پدرام خسرونژاد که از سوی انتشارات اطراف منتشر شده است با حضور: فاطمه قاضیها، منصور ضابطیان، هومن زالپور، فاطمه معزی، پدرام خسرونژاد و علی دهباشی دوشنبه بیست و نهم مرداد ۱۴۰۳ مرکز مطالعات خاورمیانه

عصر دوشنبه‌های بخارا به مناسبت انتشار کتاب «حظ کردیم و افسوس خوردیم» به کوشش فاطمه معزی و پدرام خسرونژاد که از سوی انتشارات اطراف منتشر شده است، بیست و سومین نشست از سلسله جلسات عصر دوشنبه‌های مجلۀ بخارا به نقد و بررسی این کتاب اختصاص یافته است. این نشست در ساعت پنج بعدازظهر دوشنبه بیست و نهم مرداد ۱۴۰۳ با حضور: فاطمه قاضیها، منصور ضابطیان، هومن زالپور، فاطمه معزی، پدرام خسرونژاد و علی دهباشی در مرکز مطالعات خاورمیانه برگزار می‌شود. «حظ کردیم و افسوس خوردیم» گزارشی از سفر دو جوان قاجاری: دوستعلی‌خان معیرالممالک و میرزا حسن‌خان مستوفی الممالک است. آنان مشاهدات خود را در نخستین سفر مظفرالدین شاه به فرنگ به سال ۱۹۰۰ میلادی ثبت کرده‌اند. این دو سفرنامه، به همراه تعدادی نامه و تصاویر دیده‌نشده از مسافران، در این کتاب منتشر شده است. این دو جوان به بهانۀ همراهی با مظفرالدین شاه،‌ اما با حفظ فاصله از او و همراهان، خواهان کسب تجربیاتی نو از این سفر  بودند که شرح آن در این حاضر آمده است. مرکز مطالعات خاورمیانه: بلوار کشاورز، خیابان نادری (نرسیده به خیابان ایتالیا)، پلاک ۶ @qajariranhistory

سیدعبدالله انوار در اینجا از امنیتی که رضاشاه آورد صحبت می‌کند، و دو مورد را مثال می‌زند: نایب حسین کاشی، و جعفرقلی‌خان قهدریجانی. داستان جعفرقلی‌خان که با دار و دسته‌اش اصفهان و دهات اطراف آن را ناامن کرده بود از دوره نوجوانی شنیده بودم. از پدرِ مادربزرگم، که خود آن دوره را دیده بود. می‌گفت که رضاشاه آمد و آن غائله را برچید. نیز، در منزل یکی از اقواممان، عکس‌های قدیمی دستگیری و دار زدن جعفرقلی‌خان و یار نزدیکش علی‌نقی‌چی بود، چرا که نیای آنها یکی از سردارانی بود که در دستگیری راهزنان حضور داشت. آن اقوام هم می‌گفتند که رضاشاه آن غائله را پایان داد. ولی چه سید عبدالله انوار دانشمند و چه جدّ کم‌سواد من هر دو اشتباه می‌کردند! چه نایب‌حسین کاشی و چه جعفرقلی‌خان چند سال قبل از آنکه رضاشاه در سپهر سیاسی کشور پدیدار شود، توسط دولت وثوق از بین رفتند. نمونه دیگر از بسیار مشهورات تاریخی اشتباه ادعای از بین بردن نهضت سوسیالیستی جنگل و میرزاکوچک‌خان توسط رضاشاه است. این نهضت قبل از رضاخان تقریبا نابود شده بود، و رضاخان در نقش سردار سپه (و نه حتی نخست‌وزیر) در چندماه اول قدرت گرفتنش فقط میخ نهایی را زد! @jenabegav

شب کمال‌الملک @qajariranhistory

ببینید چه ابلهانی عنوان پژوهشگر تاریخ را بر خود می‌نهند، و با این عناوین دچار واهمه نشوید! کاربری در توئیتر چهار تا عکس از خرسواری گذاشته، و این متن را برای طنز نوشته: "دیروز به شکار قوچ رفتیم. چوپانی آنجا بود، خرش را محض مزاح سوار شدیم. عکاسباشی عکس گرفت.خوش گذشته خنده‌ها شد.اتابک چیزی در گوش چوپان گفت و چوپان خر را به ما تحفه داد. دادیم شلاقش زدند که چرا خر به شاه تحفه داده. خر را دادیم شیر دربار خورد. --خاطرات ناصرالدین شاه-بهار 1268 خورشیدی" خواسته شوخی کند و طنز بنویسد! مطلب به وضوح شوخی است، و عکس‌ها هم از آن شوخی‌تر، و هیچ شباهتی به شاه ندارند! اما به سرعت برق این مطلب در فضای مجازی به عنوان حقیقت بازنشر پیدا می‌کند. شما اگر در مورد ناصرالدین‌شاه مزخرف‌ترین دروغ‌ها، که دروغ بودنش اظهرمن‌الشمس است را بسازید، فوری همه جا پخش می‌شود و مردم هم باور می‌کنند! یکی از بازنشردهندگان آقای بهمن انصاری است که در مورد تاریخ قاجار کتاب هم‌ نوشته!!! ایشان هرگونه دروغی، هر چه قدر سخیف، در مورد قاجار باشد را به همین سرعت پخش می‌کند! عکس‌العمل عصبانی کاربر فوق را هم از بیسوادی بهمن انصاری ببینید! @qajarnameh